SEGREDOS DA ESTRELA POLAR

Movemento aparente das estrelas en torno á Polar / Ashley Dace

A estrela polar é sinónimo de permanencia e estabilidade. Con todo, ao estudala en detalle, descubrimos moitos segredos que esconden unha gran  volubilidade.

A pesar de ser a máis brillante da constelación da Osa Menor, a estrela polar (Polaris) non é da máis brillante do ceo nocturno, pois ocupa un modesto lugar 50 na clasificación das máis brillantes (a número uno é Sirio). Tampouco é a máis próxima á Terra, pois a máis próxima é Proxima Centuri, que está cen veces máis preto que Polaris. Pero, con todo, a polar é unha das estrelas máis observadas.

Iso débese á súa posición privilexiada para os habitantes da Terra, ben aliñada co eixo rotación do planeta, o que fai que sempre apareza fixa no firmamento. Debido ao movemento de rotación da Terra, cando miramos á bóveda celeste desde calquera punto do hemisferio norte, todas as outras estrelas describen círculos ao redor de Polaris que permanece inmóbil. Localizar a polar é moi fácil, basta con trazar no ceo a liña imaxinaria que une as dúas estrelas máis brillantes da Osa Maior (as que forman a parte traseira do carro), e ter en conta que a polar se atopa a unha distancia 5 veces maior que a que media entre as dúas primeiras.

Situación da Polar respecto á Osa Mayor e á Osa Menor

Por todo iso a estrela polar foi a guía de navegantes durante séculos e, para os astrónomos, tamén foi unha referencia ao longo da historia para orientarse no ceo e para construír telescopios de montura estable. Non é estraño que Shakespeare fixese exclamar ao seu Xulio César: "Son constante como a estrela polar que pola súa estabilidade non ten rival no firmamento".

Con todo a que agora coñecemos como estrela polar non estivo sempre no polo norte. E é que a orientación do eixo de rotación da Terra non permanece constante no espazo. A Terra bamboléase como unha  peonza e o seu movemento de  precesión fai que o polo norte xeográfico describa unha circunferencia no ceo cun período de 25.800 anos. Así que nosa actual estrela polar permanecerá o polo durante un tempo. Pero non estivo no polo norte nos tempos de Xulio César e deixará de estar no polo ao cabo duns cuantos séculos.

Outras estrelas foron a polar no pasado e volverán selo no futuro. Por exemplo, a  brillantísima Vega será a nosa estrela polar dentro duns 12.000 anos.

Situada a menos de 430 anos luz de distancia, Polaris é unha estrela superxigante amarela que forma parte dun sistema triplo. A súa compañeira, Polaris B, é unha estrela similar ao Sol que se atopa separada de Polaris A por unhas 2400 veces a distancia Terra-Sol, mentres que a pequena Polaris Ab orbita ao redor de Polaris A a unha distancia media de 17 veces a distancia Terra-Sol.

Polaris A (ou simplemente Polaris) é unha estrela variable. É algo que se comezou a sospeitar no século XIX e que puido confirmarse a principios do s. XX cando se dispuxo de equipos de fotometría de precisión suficiente. O seu brillo cambia lixeiramente de maneira periódica e moi sistemática, cun período de tan só 3,9696 días.

De feito, Polaris pertence á clase das estrela variables chamadas Cefeidas, estrelas que pulsan (contraéndose e expandíndose) con períodos comprendidos entre varios días e varios meses. Estas estrelas son sumamente importantes para os astrónomos pois son auténticas balizas que nos indican as distancias ás que se atopan no universo. En efecto, medindo o período de variación de brillo dunha Cefeida (que é moi fácil de medir) pódese determinar a súa luminosidade, pois a Cefeidas pulsan máis lentamente canto máis brillantes son. Localizando estrelas Cefeidas en galaxias progresivamente máis e máis afastadas, e medindo os seus períodos, Edwin Hubble estableceu a súa famosa relación de proporcionalidade entre a distancia e a velocidade das galaxias, unha lei que conduciría á teoría do  big bang para a orixe do universo. Polaris é a estrela Cefeida máis próxima das coñecidas. 

Os astrónomos levaron unha gran sorpresa cando a principios dos anos 1990, os pulsos da Polaris amortecéronse e as pequenas variacións periódicas de brillo comezaron a desaparecer. Parecía que a estrela ía deixar de ser unha Cefeida. Comezouse entón un intenso  patrullaje de observación estudando as variacións. Cara ao ano 2000, os pulsos recuperaron a súa forza e a amplitude das oscilacións comezou novamente a crecer. Observouse que o período das oscilacións vaise alongando por uns 3,5 segundos ao ano. 

Dado que existen  numerosísimas observacións desta estrela, os astrónomos acudiron a arquivos progresivamente máis antigos para comparar os seus datos con outros anteriores. Máis recentemente chegaron a examinar datos obtidos por William Herschel no século  XVIII, por Tycho Brahe no  XVI, por A- Sufí no X, e mesmo por Ptolomeo no século II.

A conclusión é que a luminosidade de Polaris incrementouse por un factor 2,5 nos dous últimos séculos e por un factor 4,6 nos últimos milenios. Descoñécense as razóns que están a causar este importante  abrillantamento pois a teoría da evolución estelar non predí nada deste estilo. Varios equipos de investigadores atópanse agora buscando variacións de luminosidade destas características noutras estrelas Cefeidas tratando así de atopar algún patrón sistemático que dea pistas sobre as causas.

Como vemos, a estrela polar non só non estaba no polo norte en tempos de Xulio César, senón que ademais tampouco era constante, nin sequera estable: naquela época era unha estrela moitísimo menos brillante que agora.

FONTE: Rafael Bachiller/elmundo.es/ciencia