#DígochoEu: Non digas *sonajero
En galego non existe *sonajero! Entón como se di? Atentos!
#DígochoEu
ENCRUCILLADO CLXVII
VERTICAIS: 1. Calquera dos moluscos de cuncha ou crustáceos mariños comestibles 2. Froitos da figueira, moi brando e doce, de pel fina e carne chea de sementes miúdas 5. Peixe da familia dos gádidos, de ata un metro e medio de tamaño, propio de mares fríos, de pel verdosa con manchas castañas claras no dorso, moi apreciado pola súa carne, que adoita conservarse salgándoa e secándoa, e de nome científico Gadus morhua 7. Doce preparado a base de azucre e améndoa moi moída, que se fai moitas veces en forma de figuriñas 9. Doce de forma rectangular que se fai con améndoas amasadas con mel ou azucre e é típico do Nadal.
HORIZONTAIS: 3. Bebida con alcohol que se obtén ao fermentar o zume de mazá 4. Bebida alcohólica que se obtén da fermentación do zume de uva 6. Galo castrado e cebado 8. Froitos da vide, redondo ou ovado, agrupado con outros en acios, do que se obtén o viño 10. Doce de textura fariñenta, feito con fariña, manteiga e azucre, que se desfai facilmente e se converte en po, ao metelo na boca.
CHEGA O INVERNO 2024-2025
Hoxe, 21 de decembro, ás 12:15 horas comeza o inverno, mentres que no hemisferio sur comeza o verán. Durará ata o 20 de marzo 2025, momento no que comezara a primavera.
Tempo de frío, chuvias e ventos. Abrigarse! 
Imaxe: metsul.com
PALABRA DO ANO EN ESPAÑOL 2024: DANA
A Fundación do Español Urxente (FundéuRAE), promovida pola Real Academia Española e a Axencia EFE, escolleu DANA (DINA en galego) como a súa palabra do ano 2024.
Este substantivo, que se incorporou ao Dicionario da lingua española na súa última actualización, que se fixo pública o martes 10 de decembro, impúxose ás outras once candidatas seleccionadas: alucinación, lodo, gordofobia, inquiokupa, mena, micropiso, narcolancha, pellet, reduflación, turistificación e woke.
A elección desta voz responde a dous motivos principais. En primeiro lugar, á súa gran presenza nos medios de comunicación, que se incrementou exponencialmente tras as graves inundacións causadas por este fenómeno atmosférico no leste e no sur da península ibérica a finais de outubro, nas que faleceron máis de 200 persoas e moitas outras resultaron afectadas polas múltiples desfeitas ocasionadas. En segundo lugar, ao seu interese lingüístico e as dúbidas que aínda xera a súa escritura nos falantes.
Dana xa foi candidata a palabra do ano da FundéuRAE en 2019, pero non chegou a alzarse como gañadora entón. A intensidade e a frecuencia coa que se repite este fenómeno meteorolóxico, a mesma coa que se recolle nos medios de comunicación, volveu a poñer o seu nome nas portadas. O ocorrido en España súmase a outras fortes catástrofes climáticas que tiveron lugar este ano, como as inundacións en Perú, Europa central, Estados Unidos ou Brasil.
O dicionario académico recolle esta voz como lexicalización do acrónimo DANA, que corresponde á expresión depresión illada en niveis altos, enteiramente con minúsculas. Inclúese nesta obra, por tanto, como substantivo común, escrito con minúsculas (a dana, unha dana), como termo propio da meteoroloxía e co significado de ‘depresión en niveis altos da atmosfera, que, illada da circulación xeral atmosférica, móvese de forma independente e pode producir grandes perturbacións con precipitacións moi intensas’.
Cabe sinalar que, se se opta pola súa escritura como sigla, é dicir, con maiúscula en todas as letras, o plural é as DANA, non as DANAs nin as DANAS. Non resulta apropiada a grafía Dana, só con maiúscula inicial, salvo que sexa a primeira palabra dun enunciado.
Trátase dunha voz que, segundo pódese observar nos corpus académicos, emprégase principalmente en España. Desde o ámbito técnico no que naceu este vocábulo, deu o salto aos medios de comunicación e, finalmente, aterrou na lingua xeral e no dicionario académico.
FONTE: fundeu.es
RESOLVEN O PROBLEMA DO SOFÁ
Matemático resolve "a man" o famoso "problema do sofá" / ChatGPT/Eugenio Fdz.-Sofá nunha esquina
Algunha vez enfrontácheste ao reto de mover un sofá por un corredor estreito e ao chegar á esquina parece que simplemente non pasará? As Matemáticas teñen a resposta. Este dilema, que todos vivimos nalgún momento, ten a súa propia versión matemática: o "problema do sofá".
O problema, que parece nacido dunha situación cotiá, foi formulado polo matemático Leo Moser en 1966 para investigar os límites do movemento en espazos restrinxidos. Expxo unha pregunta sinxela pero fascinante: cal é a área máxima dunha figura que pode virar e pasar por unha esquina en forma de L dentro dun corredor de ancho unitario?
Tras décadas de intentos e aproximacións, un matemático surcoreano, Jineon Baek, deu coa resposta definitiva. Nun artigo de máis de 100 páxinas, Baek confirma que o sofá máis grande que pode superar este desafío ten unha área de 2,2195 unidades, validando un deseño proposto en 1992. O seu traballo, baseado en conceptos avanzados de xeometría, non só resolve un problema que levaba máis de medio século sen resposta, senón que tamén nos lembra como as matemáticas están presentes nos problemas máis cotiáns.
En 1968, o matemático John Hammersley ofreceu a primeira solución aproximada, suxerindo un sofá composto por unha semicircunferencia unida a un cadrado cunha porción circular recortada. Este deseño, aínda que enxeñoso, alcanzaba unha área de 2,2074 unidades, lonxe de ser óptimo. Máis tarde, estableceu un límite superior teórico de 2,8284 unidades, descartando formas máis grandes para o corredor estándar.
Foi en 1992 cando Joseph Gerver revolucionou o campo coa súa proposta dun sofá de 18 curvas analíticas. O seu deseño extremadamente preciso alcanzaba unha área de 2,2195 unidades e marcou un novo límite inferior. Aínda que o seu traballo foi amplamente aceptado como unha solución "localmente óptima", non se demostrou se era a mellor posible en todas as configuracións xeométricas.
Sofá de Gerver, composto por 18 curvas / Wikipedia
O enfoque de Jineon Baek abordou o famoso "problema do sofá" cunha combinación de rigor matemático e creatividade, marcando un punto de inflexión na investigación xeométrica. A súa metodoloxía baseouse en técnicas avanzadas de xeometría, onde destaca unha propiedade chamada condición de inxectividade. Esta condición asegura que unha figura non poida cruzarse a si mesma ao moverse polo corredor, un principio crave que permitiu a Baek reducir significativamente as configuracións posibles e enfocarse naquelas que realmente maximizarían a área do sofá.
O modelo de Baek non só confirmou a validez do deseño de Gerver como óptimo, senón que tamén introduciu un marco matemático máis sólido para abordar este tipo de problemas. Utilizando o teorema de Green, que relaciona a área dunha figura coa súa contorna, Baek demostrou que a máxima área posible, dentro dos límites impostos por un corredor de ancho unitario, coincide exactamente co deseño proposto por Gerver en 1992. Este logro non sería posible sen a combinación de xeometría diferencial, teoría da convexidade e a análise detallada das propiedades do movemento.
Unha das contribucións máis notables de Baek foi prescindir case completamente do uso de computadoras para verificar a súa solución. A diferenza de estudos previos, que dependían en gran medida de simulacións numéricas ou probas asistidas por software, Baek presentou un razoamento matemático completo que pode ser revisado e reproducido por outros expertos. Este enfoque reduce a posibilidade de erros asociados con aproximacións computacionales.
Baek amplía ademais a comprensión do problema ao analizar as relacións entre diferentes rexións do sofá, coñecidas como "capas" e "nichos". Estas rexións, modeladas como corpos convexos, axudaron a describir matematicamente a estrutura do sofá de forma máis precisa. A súa inclusión permitiu expresar o problema como unha función cuadrática, simplificando a súa análise e asegurando que calquera desviación da configuración óptima reducise a área dispoñible.
En última instancia, o traballo de Baek resolve un problema aberto durante máis de medio século, pero tamén senta as bases para investigar outros desafíos xeométricos similares. O seu enfoque innovador, que combina teoría matemática clásica con ideas modernas, é unha invitación para explorar como as matemáticas poden iluminar problemas aparentemente cotiáns.
Pode parecer que resolver o "problema do sofá" é un simple divertimento matemático. Nada máis lonxe da realidade, pois este logro abre novas portas para explorar problemas relacionados co movemento e a optimización espacial. En robótica, por exemplo, entender como obxectos complexos navegan espazos confinados é crucial para deseñar sistemas máis eficientes, desde drons ata robots de rescate.
Con todo, algúns retos permanecen. Que ocorre se o corredor ten esquinas múltiples ou variacións no seu ancho? Estas extensións do problema orixinal xa comezaron a atraer a atención da comunidade matemática. Unha proposta interesante é o deseño dun "sofá ambidiextro", que podería virar en esquinas tanto á dereita como á esquerda. Este modelo foi suxerido por Dan Romik e podería ter aplicacións en deseño industrial e arquitectura.
Aínda que aínda falta a revisión por pares para validar formalmente o traballo, a comunidade matemática celebra este avance como unha demostración de como mesmo os problemas máis abstractos poden ter solucións elegantes e definitivas.
FONTE: Eugenio M. Fernández Aguilar/muyinteresante.com
Como un can sen orellas nin pelo e con dentes de sabre: achado un gorgonopsio en Mallorca, o antecesor máis antigo dos mamíferos
Reconstrución do gorgonopsio achado en Mallorca / HENRY SUTHERLAND SHARPE
Un monstro da familia: un carnívoro que axexaba as súas presas hai 270 millóns de anos, que parecía un raro can sen orellas nin pelo e posuía dentes de sabre. Pero que pertence á liña evolutiva que deu lugar aos primeiros mamíferos, 50 millóns de anos despois. E ademais poñía ovos. O nome, gorgonopsio, fai honra á súa estraña e turbadora aparencia, con aspecto ou rostro de Gorgona. Un extraordinario fósil desta chocante criatura, cuxo liñaxe compite ao título dos seres máis extravagantes que se atoparon no noso planeta, foi achado en Mallorca. Preséntao o pasado martes á ciencia un equipo internacional de investigadores encabezado polo Instituto Catalán de Paleontoloxía Miquel Crusafont (ICP) e o Museo Balear de Ciencias Naturais (MBCN), que o describen na revista Nature Communications.
O achado é cualificado de “excepcional”, non só pola cantidade de restos fósiles localizados, senón porque “trátase do gorgonopsio máis antigo do planeta, a liñaxe de dentes de sabre que acabaría dando lugar aos mamíferos”. Os gorgonopsios, aos que no pasado encadrábase como “réptiles mamiferoides”, son un grupo extinto de sinápsidos que viviron durante o Pérmico, fhi entre 270 e 250 millóns de anos, antes da idade dos dinosauros. Os científicos cren que eran de sangue quente, como os mamíferos actuais, pero a diferenza da maioría destes poñían ovos. Eran carnívoros (como demostra aparatosamente o seu dentición) e foron os primeiros animais que desenvolveron os característicos dentes de sabre que adoitamos relacionar con criaturas moito máis modernas, sobre todo os macairodontes (como o famoso Smilodon), a subfamilia dos félidos que viviu fai entre 2,5 millóns e 10.000 anos.
Os gorgonopsios eran a miúdo superdepredadores, sobre todo na súa última etapa na que aparecen especies de tamaño dun oso como Inostrancevia, que podería medir 3,5 metros e pesar 300 quilos. Pero os primeiros eran moito máis pequenos. Os restos recuperados en Mallorca pertencen a un animal de medida pequeno-mediana, de aproximadamente un metro de lonxitude, e proceden dun xacemento situado no municipio de Banyalbufar, na serra de Tramuntana mallorquina. O fósil foi escavado en tres campañas distintas, durante as cales se recuperou gran cantidade de material.
“O gran número de restos óseos é sorprendente”, explica Rafel Matamales, conservador do MBCN, investigador asociado ao ICP e primeiro asinante do artigo de Nature Communications. “Atopamos desde fragmentos de cranio, vértebras e costelas ata un fémur moi ben conservado. Cando empezamos a escavación non imaxinabamos que atopariamos tantos restos dun animal deste tipo en Mallorca”.
A localización en Baleares é, recalcan os científicos, un feito insólito en si mesmo. Os restos coñecidos de gorgonopsio achados ata o de agora pertencían a latitudes moi extremas como Rusia ou Sudáfrica. A idade tamén sorprendeu aos expertos: “É moi probablemente o gorgonopsio máis antigo do planeta”, subliña Josep Fortuny, autor sénior do artigo que describe ao animal e director do grupo de Biomecánica Computacional e Evolución da Historia Vital do ICP. “O fósil que achamos en Mallorca ten polo menos 270 millóns de anos e os outros rexistros deste grupo a nivel mundial son maioritariamente máis novos”.
Silueta do animal cos elementos anatómicos recuperados na escavación / EUDALD MUJAL/ SMNS
Entre os restos escavados destaca unha pata case completa que permitiu estudar como se desprazaba o animal. A diferenza dos réptiles, que teñen unha locomoción máis ancestral, coas patas máis separadas, os gorgonopsios tiñan as patas dispostas de maneira máis vertical e, por tanto, desprazábanse dunha forma que estaría a medio camiño entre a dos réptiles e a dos mamíferos. Este sistema é máis eficiente para camiñar e, sobre todo, para correr. Ata o de agora críase que os gorgonopsios cazaban á espreita, atacaban cunha dentada poderosa que deixaba malferidas e agonizantes ás súas presas e logo seguíanas para cobralas ao desfallecer. Pero quizá a locomoción que acredita agora o fósil servíselles para unha caza máis activa. Entre as presas, apuntan os investigadores, estarían captorrínidos moradisaurinos, un antigo grupo de réptiles hervíboros como o Tramuntanasaurus tiai.
Os dentes de sabre que se recuperaron do animal confirman a súa dieta. “Sabemos que se trata dun carnívoro, un trazo que teñen todos os gorgonopsios do mundo. Os dentes de sabre son unha característica habitual en grandes depredadores dos ecosistemas, e o que atopamos o era seguramente no ambiente en que vivía”, apunta Àngel Galobart, investigador do ICP e director do Museo da Conca Dellà.
Non hai que pensar que o gorgonopsio movíase por unha Mallorca como a de agora. Durante o Pérmico, Mallorca non era unha illa, senón que formaba parte do supercontinente Panxea e atopábase nunha latitude ecuatorial como a dos actuais Congo ou Guinea. O xacemento onde se atopou o fósil era unha chaira de inundación con lagoas temporais onde o gorgonopsio e o resto da fauna abeberaba.
FONTE: Jacinto Antón/elpais.com/ciencia
Pode a auga disolver calquera líquido?
Dicímolo de persoas que non levan ben ou de ideas que non casan: “Son como auga e aceite”. Porque todos sabemos que estes dous líquidos non se mesturan, ao xuntalos quedan en dúas fases distintas. Unha vez avanzada a resposta á pregunta de se a auga pode disolver calquera líquido, para entender a explicación é importante revisar o concepto de líquido e tamén o de solubilidade. Falamos dun dos catro estados da materia (líquido, sólido, gaseoso e plasmático) e pódese definir como aquel en o que as moléculas que o compoñen están o suficientemente unidas como para manterse xuntas e, que cando se exerza presión sobre esta materia, o seu volume practicamente non cambie. Pero, ao mesmo tempo, as unións entre as moléculas neste estado son o suficientemente débiles como para que o líquido poida adaptarse a calquera forma.
En canto ao concepto de solubilidade, podemos definilo de maneira simple como a capacidade que ten unha substancia, á que chamaremos disolvente, para combinar coas súas propias moléculas de forma máis ou menos homoxénea as moléculas doutra substancia, á que chamamos soluto. A solubilidade é unha propiedade que depende de múltiples factores, fundamentalmente das características do propio disolvente, pero tamén da temperatura ou da presión existentes nese momento. A capacidade de disolver é diferente en cada substancia e depende das súas propiedades.
Non existe ningún líquido capaz de disolver todas as substancias existentes. No caso da auga, dise que é un disolvente universal. E isto dise porque ten a capacidade de solubilizar moitísimas substancias moi diferentes entre si: compostos orgánicos, inorgánicos, iónicos e neutros. A auga é un disolvente polar, as súas moléculas están formadas por dous hidróxenos e un osíxeno. Os electróns agrúpanse en torno ao osíxeno, xerando nas moléculas de auga unha parte con carga negativa e outra con carga positiva; é dicir, as cargas están distribuídas nos dous extremos, nos dous polos —por iso é polo que se denominen moléculas polares—. Isto permite ás moléculas de auga establecer interaccións con outras moléculas e átomos con carga, como os ións cloruro e sodio do sal común, que tan afeitos disolver estamos no noso día a día.
Pero isto non implica que sexa capaz de disolver todo. Pode disolver líquidos como, por exemplo, os alcois, pero hai outros líquidos que non pode solubilizar, como o aceite. Isto ocorre porque as moléculas do aceite, que non son polares, non teñen a capacidade de interaccionar coas moléculas da auga, que son polares. Ao non establecerse esas unións débiles entre as moléculas de ambas as substancias, estas mantéñense separadas. E iso non ocorre só co aceite, moitas substancias non polares son escasamente solubles en auga, xa que as súas moléculas non teñen como establecer as ligazóns.
Hai outros líquidos que tamén son bos disolventes. Dentro dos orgánicos, o etanol compórtase de forma similar ao auga porque a súa polaridade é máis elevada que a doutros disolventes orgánicos. Pero a característica principal que ten a auga é que, ademais de ser polar, é capaz de establecer moitos tipos de interaccións diferentes, como son as ligazóns de hidróxeno ou as interaccións iónicas. E esa versatilidade só atopámola, ademais da auga, en líquidos que se sintetizan nos laboratorios: eses novos líquidos, que non se atopan na natureza, poden mesmo superar ao auga como disolventes.
FONTE: Noelia Caballero Casero/elpais.com/ciencia Imaxe: Leonard Ortiz (MediaNews Group/Getty Images)
#DígochoEu: É correcto dicir 'bon Nadal'?
’Bon’ é unha varidade dialectal do estándar ’bo’... pero se cadra iso é o de menos. O capítulo de hoxe é para coñecer outras palabras típicas do Nadal cunha Esther máis zoupona do habitual. 😁😁