A verdadeira orixe da bandeira de España

Recreación fantasiosa / Midjourney/Erica Couto - Barcos e bandeira española

Hoxe quizais resulte difícil imaxinar a España sen a súa bandeira vermella e ouro, pero, como moitos elementos con valor simbólico, xurdiu dun contexto puramente circunstancial. O deseño da actual bandeira nacional española remóntase a unha decisión técnica e administrativa tomada no século XVIII por orde de Carlos III. Bastante afastada das narrativas mitificadas que tenden a buscar na bandeira unha esencia eterna da patria, a súa orixe é moito máis pragmático do que se podería pensar. A súa xénese, de feito, comeza en alta mar.

Durante boa parte do século XVIII, a maior parte das monarquías europeas usaban insignias brancas nos seus navíos e buques de guerra, polo xeral, cos escudos reais superpostos. O problema disto era evidente: a similitude entre as bandeiras brancas provocaba frecuentes confusións no mar, o que resultaba de especial gravidade en tempos de guerra, cando resultaba vital identificar de inmediato a nacionalidade das embarcacións.

Consciente deste problema, Carlos III promulgou en 1785 unha orde para cambiar o pavillón da Mariña de Guerra española. Confiou o encargo ao seu ministro de Mariña, Antonio Valdés e Fernández Bazán, quen seleccionou persoalmente doce deseños entre os que o rei debía escoller un. Carlos III elixiu o deseño con franxas horizontais (vermella-amarela-vermella), onde a amarela era o dobre de ancha que as vermellas. Esta elección marcaría o nacemento do que hoxe é a bandeira nacional de España. 

É fundamental subliñar que a bandeira naceu como unha insignia naval e non como un símbolo da nación. Desde 1785 ata ben entrado o século XIX, o seu uso estivo restrinxido aos buques de guerra, mentres que a poboación civil e outras institucións continuaron empregando unha gran variedade de bandeiras, moitas delas brancas, con diferentes escudos ou emblemas. Mesmo en terra firme, os castelos e fortalezas adoitaban empregar bandeiras brancas con escudos reais, sen que existise unha norma de uso única. De feito, non foi a única que tivo o país a longo da súa historia. 

Non sería ata o século XIX, coa consolidación dos estados-nación e o auxe do nacionalismo, cando a bandeira vermella e ouro comezaría a adquirir o seu carácter simbólico como representación do conxunto do país. Neste proceso, o contexto político, marcado polas guerras e revolucións que afectaron a España ao longo da centuria, foi clave.

Durante o reinado de Isabel II, a bandeira foise abrindo paso de maneira progresiva no ámbito civil. En 1843, un decreto estableceu que a usaría o Exército de Terra, que ata entón utilizara unha gran variedade de insignias. Este paso foi decisivo para estender a bandeira vermella e ouro máis aló do ámbito naval.

Con todo, non foi ata a Constitución de 1931, durante a Segunda República, cando a bandeira tricolor (vermella, amarela e morada) substituíu oficialmente á vermella e ouro, nun intento de romper cos símbolos da monarquía borbónica. Esta etapa, aínda que breve, demostra, unha vez máis, que a elección das cores dunha bandeira responde á vontade política cambiante dos pobos.

Tras a Guerra Civil, a ditadura franquista restaurou a bandeira vermella e ouro en 1938. Desde entón, mantívose como insignia nacional, con distintas variantes no escudo. A actual configuración da bandeira, que loce o escudo aprobado por lei en 1981, ratificouse durante a transición democrática e permanece como símbolo do Estado desde entón.

Un dos elementos máis importantes que destaca o estudo titulado As cores da patria, de Javier Moreno Luzón e Xosé M. Núñez Seixas, é que as cores da bandeira española non posúen ningún tipo de matriz simbólica antiga ou identitaria. A diferenza do que ocorre con algunhas outras nacións, o vermello e o amarelo (ouro) non derivan de antigos estandartes patrios, por exemplo, nin representan simbólicamente o sangue dos mártires ou o sol do país, como ás veces preténdese en discursos de corte nacionalista.

Bandeira co escudo nacional /es.wikipedia.org

Pola contra, a elección do vermello e o amarelo respondeu a unha intención funcional. Estas cores aseguraban unha boa visibilidade no mar, o que á súa vez, permitía identificar con claridade os navíos españois. Só máis tarde, e en gran medida pola reiteración do seu uso oficial, estas cores comezaron a adquirir un carácter identitario e emocional para parte da cidadanía. 

Como ocorre con todos os símbolos nacionais, a bandeira vermella e ouro adquiriu, co tempo, unha serie de significados que, en principio, non estaban presentes no seu nacemento. A súa vinculación cos Borbóns, o seu uso durante a Guerra de Independencia, a Restauración e a ditadura franquista, así como a súa posterior adopción constitucional na democracia, foron dotándoa de distintas capas de sentido.

De feito, a bandeira transformouse, progresivamente, nunha ferramenta de cohesión nacional, un elemento de especial utilidade nos momentos de crises ou conflito interno. Con todo, a súa historia demostra que a nación non preexiste ao símbolo, senón que é este o que se constrúe e reconstrúe segundo as necesidades e os contextos políticos de cada momento.

A bandeira vermella e ouro, por tanto, non naceu nun campo de batalla, nin foi deseñada para encarnar unha suposta alma eterna de España. A súa orixe foi de natureza técnica e funcional: unha decisión pragmática tomada por un monarca ilustrado para resolver un problema loxístico.

Os símbolos nacionais non son esencias inmutables, senón construcións históricas moldeadas polas circunstancias, os intereses e as decisións políticas. Comprender a verdadeira orixe da bandeira española permite desmitificar certas visións esencialistas e achegarse a unha comprensión máis matizada, crítica e fundamentada do que representan os emblemas de cada nación.

FONTE: Erica Couto/muyinteresante.com