Mitos e verdades sobre mordeduras e picaduras velenosas: canto ocorren e como actuar

Sucedeu así: a man apoiada sobre o céspede, unha picada case imperceptible e a víbora, enroscada sobre si mesma, lista para defenderse outra vez. Foi nunha tarde de finais de agosto o suficientemente fresca como para que Guzmán López (Burgos, 28 anos) saíse a trotar polo parque de Fuentes Brancas, na súa cidade natal. Fixo o percorrido de sempre e a metade de camiño sentou a descansar debaixo dunha árbore. Foi aí cando a víbora mordeuno. “Ao principio dubidei de se me alcanzaba a dar ou non. Mireime o dedo por un bo intre ata notar as dúas marcas”, reconstrúe o novo dez anos despois do incidente.

Guzmán fixo o que moitos farían nestes casos e que é xusto o que non hai que facer. “No momento pensei en Frank da Xungla e tentei chupar o veleno e cuspilo, pero imos, que non funcionou”. Logo fíxose un torniquete no dedo e correu uns quince minutos ata Urxencias. “Ao chegar quitáronmo e o brazo enteiro púxoseme como unha morcilla”. Os médicos preguntáronlle se sabía que tipo de víbora mordérao. “Tampouco estaba como para poñerme a analizala”, respondeulles. Logo soubo que fora unha fociñuda (Vipera latastei), unha das cinco especies de serpes velenosas que habitan na península Ibérica. Ao final, o susto foi só iso, un susto. Guzmán estivo un par de días en observación e cando o brazo se desinflamou, deixárono volver a casa. Nin sequera foi necesario inxectarlle un soro antiofídico.

O deste mozo de Burgos é un deses raros, pero potencialmente perigosos, encontros entre humanos e serpes. Un relevamiento que agrupou datos do Instituto de Información Sanitaria entre 1997 e 2020 lanzou que durante eses anos houbo 560 mordeduras en España e soa unha foi fatal (a responsable nin sequera foi unha especie autóctona). Aínda que podería haber máis: ata a metade dos ataques de víboras ponzoñosas non inoculan veleno, polo que as persoas non presentan ningún síntoma e terminan por non acudir a un hospital. Chámanas “mordeduras secas” e adoitan quedar por fóra do radar oficial.

Os meses de verán adoitan ser os de maior exposición. “Non porque as serpes estean máis activas, senón porque as persoas estámolo”, explica Fernando Martínez Freiría, herpetólogo e investigador da Asociación Herpetológica Española. Mentres dura o bo tempo, as actividades ao aire libre son máis frecuentes e iso leva a máis encontros casuais con animais de “relevancia médica”, é dicir, velenosos. Eles son, ademais das serpes, os escorpións, as arañas, as abellas ou avespas, as formigas de lume (flamantes invasoras en España) e as medusas, vellas coñecidas polos veraneantes da costa.

A súa ocorrencia é escasa, talvez por iso as mordeduras e picaduras velenosas, sexan do animal que sexan, están tan mitificadas. Todos coñecen a alguén que coñece a alguén ao que supostamente lle pasou. “Pero a prevalencia dos cadros perigosos é moi baixa, só ocorren 1,23 por cada millón de habitantes. A maioría non requiren un tratamento intensivo, nin sequera hospitalización”, explica Fernando Cortés-Fossati, investigador da área de Biodiversidade e Conservación da Universidade Rey Juan Carlos e da Rede Europea de Estudo de Velenos.

En moitos dos casos, tal como advirte o Ministerio de Sanidade, os incidentes provocan dor inmediata, edemas e inflamación localizada, que desaparece cos días. Ademais, dependendo da especie, as toxinas producen vómitos, dor abdominal intensa, diarrea e dificultade na respiración e na deglución. Hai síntomas que poden deberse ao medo máis que ao propio veleno, como náuseas, taquicardia ou inquietude. Os nenos e as persoas maiores son as que deberían estar máis alerta ás reaccións do veleno. “O resto, adoitan ser casos anecdóticos”, afirma Cortés-Fossati.

A maioría das mordeduras ou picaduras son fortuítas. “Ás veces ocorren porque a xente mete a man debaixo dunha pedra, ou porque un neno corre descalzo por unha zona con escorpións”, apunta Cortés-Fossati. No caso das arañas, moitas son tan pequenas que nin sequera teñen a forza mecánica como para perforar a pel humana. E o 99% das especies son inofensivas. Non hai casos de mortes asociados con artrópodos en España nos últimos anos, polo menos segundo os datos máis recentes, que indican 59 mordeduras de arañas rexistradas en 17 anos. Cortés-Fossati explícao asegurando que non son animais agresivos: “Se hai unha mordedura é porque alguén senta sobre unha manta onde hai unha araña escondida, esmágaa e ela reacciona”.

O mesmo sucede coas serpes, agrega Martínez, que só morden cando alguén tenta manipulalas ou as pisa. “Ningunha serpe persegue aos humanos, nin sequera as máis velenosas do mundo. Evitan do contacto porque saben que saen perdendo”, di. En caso de atoparse cunha, o máis sensato é simplemente afastarse e deixala ir. Se morde a alguén, non hai que tentar succionar o veleno coa boca porque pode reingresar ao corpo pola mucosa ou algunha ferida.

Katherine Isoardi, presidenta da Rede de Toxicoloxía e Envelenamento de Australasia, sinala que tampouco axuda facer un torniquete porque as toxinas poden concentrarse na zona e causar un dano maior. A mellor opción é quedar quieto e tranquilo (os movementos acelerados aumentan a circulación do sangue, o que distribúe o veleno máis rápido polo corpo) e chamar a Urxencias. Aplicar antídoto non adoita ser necesario.

Isoardi apunta que “a inmobilización no caso de certas mordeduras de arañas e serpes é o mellor”. E para a dor, alcanza con tomarse un analxésico potente.

A convivencia con escorpións tampouco parece ser complicada. Hai 46 picaduras rexistradas entre 1997 e 2020 e ningún caso fatal. Pero tamén lles orbitan algúns mitos. O máis estendido, detalla Cortés-Fossati, é que, cando pican, hai que facerse un corte sobre a ferida para espremer o veleno. “Todo isto adoita empeorar a situación. O correcto é manter a calma, non xerar reaccións desproporcionadas e ir a un centro médico”, engade.

Quen si poden representar un problema son os himenópteros, como abellas e avespas, porque a súa picadura pode producir un shock anafiláctico, unha reacción alérxica tan forte que podería matar se non se recibe atención médica. Das 373 picaduras de himenópteros rexistradas no país en case dúas décadas, 13 foron fatais.

Matar o animal que causou o dano, ademais de irresponsable coa seguridade persoal, é, no caso dos ofidios, un delito, xa que practicamente todas as especies están incluídas no Catálogo Español de Especies Ameazadas e sometidas ao réxime de protección especial. “Aínda hai persoas que tentan atrapar á serpe despois de ser mordidas, o cal é unha idea terrible. Tratar de capturar unha serpe en xeral é unha moi mala idea”, apunta Isoardi.

Á súa vez, tanto Martínez como Cortés-Fossati insisten en que estes seres vivos “cumpren funcións ecolóxicas esenciais”, como regular pragas. E que, a pesar da súa mala fama, son fundamentais para que os ecosistemas sobrevivan.

As medusas son o pesadelo de calquera veraneante. Aínda que os seus encontros graves cos humanos tamén son anecdóticos. Cortés-Fossati, que neste momento está a escribir un estudo sobre envelenamentos severos en España por animais tóxicos mariños, atopou que só hai 50 casos rexistrados que necesitaron atención hospitalaria entre 1997 e 2022, e ningunha morte. Outro dato: entre 2016 e 2022, só un caso dos fichados necesitou pasar pola Unidade de Coidados Intensivos.

Pero se se dá a mala sorte de que unha medusa pica, o Ministerio de Sanidade recomenda lavar a zona afectada sen fregar e usando sempre auga salgada, do propio mar, ou un soro salino. A auga doce é o peor inimigo nestes casos, xa que pola diferenza de presión osmótica, os restos das células urticantes que quedan sobre a pel poderían explotar e esparexer máis veleno. Tamén recomendan quitar os restos de tentáculos adheridos á ferida cunha pinza ou calquera obxecto parecido (nunca coas mans), aplicar frío indirecto e evitar a exposición á luz solar. Se logo de facer todo isto o cadro empeora, hai que acudir a un centro médico.

FONTE: Facundo Macchi/elpais.com    Imaxes: es.wikipedia.org, agroregion.com e20minutos.es