Sorpresa na familia vexetal: a pataca é filla do tomate

A partir dese cruzamento orixinouse unha nova estrutura vexetal: o tubérculo / Cell

O historiador estadounidense William McNeill dedicou un provocador ensaio a tentar demostrar que a pataca cambiou a historia do mundo. A planta, domesticada no que hoxe é Perú hai uns dez milenios, foi a principal fonte de enerxía para o poderoso Imperio inca e despois para os conquistadores españois, que levaron aquel descoñecido superalimento a Europa ao redor de 1570. “As patacas, ao nutrir a poboacións en rápido crecemento, permitiron que unha manchea de nacións europeas dominasen a maior parte do mundo entre 1750 e 1950”, argumentou McNeill hai un cuarto de século. A historia social da pataca é coñecida, pero a súa orixe era un enigma ata o de agora. Un equipo internacional de científicos anunciou unha sorpresa: a pataca é filla do tomate.

“Por fin resolvemos o misterio”, sentencia o xenetista chinés Sanwen Huang, líder da investigación no Instituto de Xenómica Agrícola de Shenzhen. O seu equipo analizou o intrincado ADN dunhas 60 especies emparentadas e descubriu que a pataca orixinouse hai uns nove millóns de anos a partir dun cruzamento natural en Sudamérica entre unha mata de tomate e unha etuberosum, unha planta de aparencia similar á pataca pero sen os seus característicos tubérculos comestibles.

Huang e os seus colegas subliñan que foi aquela mestura xenética a que permitiu a aparición destes engrosamentos subterráneos dos talos, que funcionan como un almacén de nutrientes da planta e hoxe son un alimento básico para máis de 1.000 millóns de persoas. Unha pataca de 170 gramos achega 135 kilocalorías, a metade da cantidade diaria de vitamina C recomendada e mesmo catro gramos de proteínas con todos os aminoácidos esenciais. Entender as reviravoltas xenéticas que controlan o seu tamaño e os seus compoñentes é un asunto clave na xeopolítica mundial, segundo a tese do historiador William McNeill. Por iso China envorcouse na investigación da pataca.

O parentesco recentemente descuberto pode resultar chocante para unha persoa allea á agricultura, segundo explica o xenetista Zhiyang Zhang. “Talvez sorprende porque o tomate e a pataca que compras no supermercado son bastante diferentes. Con todo, o que comemos en realidade son os froitos da tomateira e os tubérculos subterráneos da planta da pataca. É normal que dous órganos distintos teñan unha aparencia tan diferente, pero as plantas en si mesmas (as súas follas e as súas flores, por exemplo) son similares”, reflexiona Zhang, primeiro asinante do estudo. A planta de pataca parécese aínda máis á de etuberosum, pero as análises xenéticas revelan que é máis próxima á tomateira. “A nós sorprendeunos que a pataca sexa descendente do tomate”, recoñece Zhang, tamén membro do Instituto de Xenómica Agrícola de Shenzhen, un xigantesco centro de investigación con 500 traballadores dependente do Goberno chinés.

Unha planta de etuberosum, sen tubérculos, e outra de patacas (dereita) / Instituto de Xenómica Agrícola de Shenzhen (AGIS-CAAS)

Os autores subliñan que aquel innovador tubérculo, ou sexa o órgano cheo de nutrientes hoxe chamado pataca, xurdiu nun momento clave, en pleno levantamento da cordilleira dos Ándes. Aquelas novas plantas, dotadas de engrosamentos subterráneos nos seus talos, eran capaces de adaptarse aos climas máis fríos das montañas andinas. Colonizaron ecosistemas variados e protagonizaron unha “diversificación explosiva”, en palabras de Huang, Zhang e os seus colegas. Segundo as súas cifras, hai máis dun centenar de especies silvestres de pataca. Hai 10.000 anos, os habitantes dos Ándes domesticaron unha delas e abriron o camiño cara á pataca moderna.

A bióloga española Salomé Prat encabezou en 2011 o equipo que descubriu o interruptor xenético que indica á planta cando producir tubérculos, en función das horas de luz: o xene SP6A. O novo estudo mostra que ese xene crave procede, sorprendentemente, das tomateiras. O misterio é que ocorre despois, cando, por exemplo, o sol de outono activa o interruptor, recalca Prat, do Centro de Investigación en Agrixenómica, na localidade barcelonesa de Cerdanyola do Vallès. “Cando chega o sinal de formar tubérculos, que é o que pasa nese talo subterráneo para que empece a engrosarse e acumular amidón e proteínas? Non o sabemos aínda”, expón. “Se logramos entender o kit de xenes necesarios, nun futuro poderiamos facer plantas que produzan grans e tamén tubérculos”, prosegue Prat. Patacas e cereais nunha soa planta.

O equipo de Huang e Zhang lembra que xa se crearon plantas híbridas de pataca e tomate. Os investigadores mencionan un estudo de 1978, asinado pola xenetista española Marisol Sancristán, falecida en 2023 aos 87 anos. A científica, da Universidade Libre de Berlín, e outros dous colegas lograron combinar de maneira rudimentaria unha planta de tomate cereixa e outra de patacas, hai case medio século. “A capacidade existe. E, agora que sabemos que están tan tan tan relacionadas, nun futuro poderiamos ter plantas que dean tomates e patacas, pero para iso aínda queda, fai falta entender mellor o proceso”, opina Prat.

Os tubérculos poderían achegar a enerxía ao próximo imperio mundial. “China envorcouse coa pataca ao 100% e vainos a varrer a todos. Déronse conta de que é un cultivo superproductivo: con pouco terreo recolles moitas patacas. Para o trigo, en cambio, necesitas campos enormes. Se agora melloramos a calidade das patacas, facendo, por exemplo, que teñan máis proteínas, será un superalimento”, argumenta Prat. China xa é o maior produtor mundial de patacas, cunha superficie cultivada de 50.000 quilómetros cadrados, equivalente á área de países enteiros, como Costa Rica e Eslovaquia.

Unha decena de institucións chinesas colaboraron no novo estudo, que se publica na revista especializada Cell. Tamén participaron outros sete centros de Canadá, Estados Unidos, Alemaña e Reino Unido. Os autores agradecen a axuda da científica colombiana Susy Echeverría, que dedicou o seu doutoramento no Imperial College de Londres a tentar entender por que a familia das patacas e os tomates é tan diversa e por que algúns dos seus membros tiveron tanto éxito ao colonizar diferentes ecosistemas no planeta. “O punto máis interesante non é tanto cando se orixinou o grupo das papas, senón como”, considera Echeverría, que destaca que o desenvolvemento dos tubérculos xurdise dunha combinación de xenes procedentes de liñaxes distintas. Se William McNeill tiña razón e a historia repítese, quen entenda estas enigmáticas reviravoltas xenéticas da pataca dominará o mundo.

FONTE: Manuel Ansede/elpais.com/ciencia