NON SÓ SON PAPÁ NOEL E OS REIS MAGOS EN ESPAÑA!

A xeografía española dos personaxes tradicionais do nadal é variada. Moitos remontan a súa orixe a festas pagás, algúns teñen séculos de antigüidade e outros pouco máis dunha década, pero todos traen agasallos (ou axudan a traelos). Repasamos as figuras máis destacadas do folclore do Nadal, a miúdo esquecidos detrás de Papá Noel e os Reis Magos.

Galicia: O Apalpador ou Pandigueiro: Trae agasallos o 24 ou o 31 de decembro (segundo a zona). Este enorme carboeiro que viste desaliñado baixa da montaña e, mentres os nenos dormen, tócalles a tripa para comprobar se se alimentaron ben durante o ano. Se é así, déixalles castañas ou algún agasallo; se non comeron o suficiente, déixalles carbón.

Asturias: L´Anguleru: Trae agasallos a noite entre o 24 e o 25 de decembro. É un pescador de anguías que faena todo o ano no mar dos Sargazos e, nos días do Nadal, regresa a Asturias. Cando entra co seu barco polo río Nalón en San Xoán da Area, entrégaselle o Nataliegu, o tronco de Nadal, que é o que lle permite converterse, só durante eses días, nun personaxe máxico. Co diñeiro que saca de vender angulas pode comprar doces e agasallos para repartir entre os nenos.

Cantabria: As Anjanas: Traen agasallos a noite entre o 5 e o 6 de xaneiro (cada catro anos). Son as fadas dos bosques da tradición cántabra. Son pequenas, teñen o pelo longo e louro adornado cunha coroa de flores máxicas e adoitan aparecer rodeadas dun resplandor. Viven en covas preto dos ríos, que coidan, e axudan a quen se perde no bosque e castigan a quen o dana. Levan sempre botellitas de néctar curativo. Na tradición saían do seu refuxio entre maio e outubro, cando volvían esconderse non sen deixar flores de prata da súa coroa en matogueiras e arbustos, para facer felices a quen as atopase. Cada catro anos, unha dela (ou varias, segundo a versión da historia) visita algúns pobos do interior de Cantabria a noite de Reis para deixar agasallos aos nenos de familias pobres.

O Esteru:Trae agasallos o 6 de xaneiro. É un leñador grande e forte, de barba branca, sempre retratado con boina, pipa, bastón e machada. Nos días de Nadal, baixa dos bosques nas montañas de Comillas e, acompañado do seu fiel burricán, dedica os seus esforzos para fabricar e regalar xoguetes aos nenos da rexión.

País Vasco e Navarra: O Olentzero: Trae agasallos o 25 de decembro. É hoxe un carboeiro algo ancián, desarrapado e descoidado, pero tamén bonachón e de bo comer. Na súa orixe era un personaxe simbólico pagán, un xigante que vive no bosque, que representaba o fin do ciclo anual (relacionado coas celebracións do solsticio de inverno). É posible que o seu nome deriva do vasco onen (bo) e zaro (época), unha referencia á etapa de Noiteboa. Coa tradición cristiá converteuse no carboeiro que entre o 24 e o 25 de decembro deixa carbón aos nenos que se portan mal e agasallos aos que se portan ben. En Áraba, Navarra, A Rioxa e a comarca burgalesa da Bureba, o día anterior de Noiteboa aparece un home con tantos ollos como días do ano: nalgúns pobos coñéceselle como o home dos 366 ollos; noutros como o Olentzero.

Cataluña e Aragón: O Tió de Nadal: Trae agasallos en Noiteboa ou o mesmo día de Nadal. Este madeiro ou tronco de madeira adóitase colocar na casa o 8 de decembro, tapado cunha manta e un barretina para que non pase frío. Aliméntaselle ata o día que caga pequenos agasallos (os máis grandes tráenos os Reis Magos), normalmente a noite do 24 ou a mañá do 25 de decembro. Pero non basta con alimentarlle: os nenos da casa golpéanlle ao ritmo de cancións e versos pensados para esta ocasión e das que hai moitas variantes. Unha das máis estendidas, di: Caga, tió / ametlles i torró / non caguis arengades / que són massa salades / caga torrons / que són més bons / Caga, tió / ametlles i torró / se non vols cagar / et doarei un cop de bastou / Caga, tió! (Caga, tizón / améndoas e turrón / non cagues arenques / que son demasiado salgados / caga turróns / que son máis ricos / caga, tizón / améndoas e turrón / se non queres cagar / dareiche un bastonazo / Caga, tizón!). Este personaxe é a evolución do ‘tronco de nadal’ que se gardaba na casa para ser queimado nun fogar ao chegar o máis frío do inverno: a súa queima achegaba calor e luz pero tamén era símbolo de benestar e curación. As orixes desta tradición remóntanse aos rituais pagáns ligados á chegada do inverno, que logo en moitos sitios evolucionaron a grandes fogatas para celebrar o final do ano.

As Hurdes, Estremadura: A Chicharrona: Comezos de decembro. Esta muller descende da serra na comarca das Hurdes, nos primeiros días de decembro, para dar comezo á matanza do porco. Viste con peles de cabra, un gorro de pel de raposa ou de lobo e leva peles de animais colgadas do cinto, ademais de colares de mazorcas de millo e chourizos enroscados. Adoita levar consigo unha vexiga de porco e un garrote. Cando baixa do monte trae consigo a licenza, un pergamiño que garante que xa se pode empezar a matar os porcos. Pero tamén leva figos, noces, castañas e froitos secos para os nenos que vaian recibila á entrada do pobo. A súa chegada tamén propicia o frío seco necesario para curar os produtos da matanza. A Chicharrona baixa cantando e bailando e ten as mans sucias de traballar coa carne do porco e de recoller froitas das árbores. O seu nome fai referencia aos roxóns, os residuos da manteiga do porco, e ao doce que se prepara con eles, a torta de roxóns.

Écija (Sevilla): O Tientapanza: Percorre a cidade o 26 de decembro. É levado en procesión pola cidade o 26 de decembro, cando pasa a comprobar se os nenos da cidade comeron ben durante o ano ou non. Se o fixeron, informará aos Reis Magos para que lles leven agasallos. El mesmo volve percorrer as rúas da localidade andaluza durante a cabalgata coas súas maxestades o 6 de xaneiro. A súa figura é a dun home de gran barba branca, e contan que hai varias xeracións os pais animaban aos nenos para comer dicíndolles que viña un home (ao que logo se chamaría Tientapanzas) a comprobar que comesen, unha característica común á de personaxes da tradición asturiana ou galega.

Toda España: Os Reis Magos: Entregan os agasallos a noite entre o 5 e o 6 de xaneiro. Son os principais protagonistas na maioría de cabalgatas de España e a súa chegada ata se retransmite no Telexornal. Na tradición cristiá, Melchor, Gaspar e Baltasar (nomes que aparecen por primeira vez no século VI) viaxaron desde Oriente ata o lugar onde naceu Xesús de Nazaret para entregarlle ouro, incenso e mirra. Seguindo o ronsel do que ocorría con San Nicolás nalgunhas rexións e países, desde o século XIX se oficializó a tradición de que as súas maxestades levasen agasallos aos nenos: a primeira cabalgata organizada por unha administración en España e da que hai rexistros foi a de Alcoy en 1886.

Papá Noel: Trae agasallos entre a noite do 24 de decembro e a mañá do 25. Papá Noel (ou Santa Claus) vive preto do Polo norte xunto a decenas de elfos, que lle axudan a fabricar xoguetes e outros agasallos que lle piden os nenos nas súas cartas. Para poder transportar os agasallos aos que se portaron ben, Papá Noel os garda nun saco máxico e repárteos nunha zorra tirada por un grupo de renos capitaneados por Rodolfo, que ilumina o camiño co seu nariz vermello. Sempre deixa os agasallos pola noite, sen que os nenos déanse conta da súa presenza. A orixe do personaxe ten raíces en varias tradicións folclóricas, pero a máis destacada é a de San Nicolás de Bari, bispo do século VI que repartiu a riqueza familiar e axudou a familias pobres sen que eles soubéseno. No mundo anglosaxón, Papá Noel convértese na personificación do Nadal, e desde os anos 30 do século XX cristalízase a súa versión máis coñecida hoxe, con vestido branco e vermello, unha vestimenta que os populares anuncios de Coca-Cola coa súa figura axudaron a difundir en todo o mundo.

FONTE: Mario Zafra/Laura Navarro e Daniele Grasso/elpais.com