O LADO ESCURO DA RECICLAXE

Só os máis maiores hoxe lembrarán unha época en que non existían os plásticos dun só uso. Os alimentos comprábanse frescos e envolvíanse en papel encerado ou de estraza. Consumíase papel, pero os xornais reusábanse para envolver os bocadillos ou acender lume. As botellas de vidro devolvíanse para encherse. Despois chegou a sociedade do usar e tirar, cos seus cómodos avances de botellas non retornables e envases refugables. Pero hoxe o mundo xera 3,5 millóns de toneladas de lixo ao día, 10 veces máis que hai un século, mentres que a poboación creceu menos de cinco veces; para final de século o ritmo de produción de lixo triplicouse. É evidente que necesitamos reciclar, unha práctica que comezou a instalarse de forma organizada a finais do século XIX. Pero máis aló do evidente, quizá non o sexa tanto que papel xoga a reciclaxe noutras frontes ambientais: axuda a mitigar o cambio climático? Ata que punto é unha práctica sostible?

Aínda que quizá pensemos na reciclaxe dos residuos como unha práctica recente, ligada á moderna preocupación ambiental, en realidade foi historicamente un recurso útil motivado pola escaseza da materia prima. Dado que en tempos pasados o lixo restrinxíase a pouco máis que restos de comida, non había moito que reutilizar. Pero si había algo: o papel e os metais. Estes fundíanse para fabricar novos utensilios, mentres que o papel reciclábase en Oriente polo menos desde tempos medievais. No século XVII comezou a facerse en Europa e EEUU, onde se aproveitaban os vellos farrapos de tea para crear papel novo.

Cada ano o mundo xera 400 millóns de toneladas de refugallos de plástico, e aínda que se recolle o 15%, segundo a OCDE só o 9% acaba reciclado / Nick Fewings

A industrialización impulsou a reciclaxe, e en 1874 nacía en Baltimore o primeiro programa organizado de separación selectiva de residuos, precursor dos que coñecemos hoxe. A precariedade de materiais durante as dúas guerras mundiais fomentou o aproveitamento dos residuos. En 1970, coa celebración do primeiro Día da Terra o 22 de abril (inspirado por unha gran vertedura de petróleo na costa de California o ano anterior), a reciclaxe converteuse nunha iniciativa global baixo o emblema das tres frechas formando un triángulo, que representan os tres “R”: reducir, reutilizar, reciclar.

Foi tamén por entón cando os plásticos refugables comezaban a impoñerse. Os primeiros polímeros deste tipo inventáronse no século XIX, e ao longo do XX o seu uso foi estendéndose a innumerables usos. Na década de 1950 xa se publicitaban os produtos de usar e tirar (pratos e vasos de papel, bandexas de folla de aluminio e cubertos de plástico) como un avance que aforraba traballo no fogar, e nos 70 estendéronse as bolsas dun só uso. O estilo de vida de usar e tirar triunfaba. Pero ao mesmo tempo crecía a conciencia sobre a contaminación debida aos plásticos, case indestructibles na natureza. A primeira planta de reciclaxe mecánica do plástico non abriu ata 1972, en Pensilvania.

Hoxe a reciclaxe está estendido polo mundo. O papel, o metal e o vidro recíclanse en proporcións considerables; o primeiro alcanza unha taxa de reciclaxe do 68% en EEUU (o 91% no caso do cartón) e suma a metade do peso de todos os materiais reciclados, segundo o Foro Económico Mundial (FEM). O vidro non chega a estas taxas, con só un terzo reciclado de todo o que se refuga. A vantaxe do aluminio e o vidro, a diferenza do plástico, é que poden reciclarse indefinidamente para crear novos produtos sen perda de calidade. Por outra banda, a categoría de residuos que máis crece, segundo o FEM, é o chamado lixo electrónico ou e-waste, que verte numerosos contaminantes ao medio e da cal actualmente só recíclase o 17%. Outro capítulo a miúdo esquecido son os alimentos, a pesar de que representan a maior cantidade de lixo no mundo. A comida pode reciclarse mediante compostaxe, pero globalmente desperdíciase o 40% do producido, e estes residuos xeran o 10% das emisións de gases de efecto invernadoiro (GEI).

A categoría de residuos que máis crece, segundo o FEM, é o lixo electrónico ou e-waste e da cal actualmente só recíclase o 17% / Rwanda Green Fund

A gran materia pendente é sen dúbida o plástico, cuxo reciclaxe continúa sendo moi minoritario. Cada ano o mundo xera 400 millóns de toneladas de refugallos de plástico, o dobre que hai dúas décadas; e aínda que se recolle o 15%, segundo a OCDE só o 9% acaba reciclado, xa que non todos os plásticos son reciclables e mesmo ás veces se etiquetan como tales os que non o son. Por exemplo e segundo Greenpeace, en EEUU sete tipos de plástico se etiquetan como reciclables, pero só o son dous deles, o PET e o HDPE. O resto do plástico que non se recicla acaba en entulleiras (50%), incinerado (19%) ou directamente lanzado ao medio ambiente (22%), pero estas son cifras globais: mentres que nos países ricos a gran maioría do non reciclado acumúlase en entulleiras, nos países emerxentes e en desenvolvemento a proporción que queda contaminando a natureza é igual ou maior.

Como consecuencia, só o 6% da produción total de plástico procede de material reciclado, unha proporción que se mantivo constante porque, aínda que a cantidade cuadriplicouse no que levamos de século, tamén o fixo o consumo total de plásticos. A diferenza do vidro ou o aluminio, o plástico reciclado degrádase e non serve para fabricar produtos equivalentes, senón outros distintos que a miúdo acaban no lixo, polo que aínda non existe unha circularidade real. Aínda máis, unha gran cantidade do plástico refugado nos países ricos expórtase a Asia ou África para a súa reciclaxe, pero nunca se recicla. En termos de GEI, a OCDE estima que os plásticos son responsables do 3,4% das emisións globais.

Pero que achega a reciclaxe en termos de GEI? A produción de metal ou vidro procedente da reciclaxe é máis barata e consome moita menos enerxía que a fabricación a partir de materia prima, o cal conleva unha redución das emisións. A Axencia de Protección Ambiental de EEUU (EPA) estima que fabricar unha lata de aluminio reciclado aforra o 95% da enerxía necesaria para facela con material virxe, un 75% no caso do aceiro, un 40% para o papel e un 23% para o vidro.

Fabricar unha lata de aluminio reciclado aforra o 95% da enerxía necesaria para facela con material virxe / Rui Matayoshi

Con todo, a situación é diferente no caso do plástico: aínda que a EPA sostén que fabricar con plástico reciclado aforra un terzo da enerxía do material novo, segundo o FEM “en moitos casos a reciclaxe do plástico é máis custoso e require máis enerxía que crear plástico de materia prima, o que contribúe ás baixas taxas de reciclaxe”. A razón é que o proceso de reciclaxe comprende varios pasos para extraer tinguiduras, aditivos e outras substancias, algo que non ocorre co aluminio ou o vidro. Paradoxalmente, aínda que reciclar o plástico aforra emisións respecto a incineralo, en cambio xera emisións que non se producen se non se recicla.

Outro enfoque é considerar cantas emisións de GEI aforra a nosa actividade de reciclaxe como consumidores. E neste sentido, por desgraza as cifras non son impresionantes. En 2017 un estudo da Universidade de Lund (Suecia) comparou o aforro de emisións de GEI de distintas accións individuais, separándoas nas de alto impacto, moderado ou baixo. Os resultados revelan que reciclar ten só un impacto moderado; o seu aforro anual de emisións é cinco veces menor que usar un coche máis eficiente, ou equivalente ao de lavar as pezas en auga fría ou colgalas para secar en lugar de utilizar unha secadora. Algúns expertos chegan a considerar que a reciclaxe non figura entre as medidas de maior prioridade contra o cambio climático, ou que a énfase excesiva na contaminación plástica distrae doutras accións climáticas moito máis perentorias.

Por todo iso e aínda que aumentar a reciclaxe seguirá sendo imprescindible para atallar a polución, conservar os recursos e reducir a extracción e o uso de combustibles fósiles, os expertos advirten contra o erro de pensar que esta vía é a principal achega nos nosos hábitos de consumo contra a crise climática: “Os consumidores senten máis cómodos gastando unha maior cantidade dun material cando, para refugalo, teñen a opción da reciclaxe”, valora o FEM. Unha investigación dos medios públicos estadounidenses NPR e PBS descubriu que as grandes petroleiras estiveron alentando a reciclaxe, mesmo se nunca chegaba a producirse, co fin de afastar da mente dos cidadáns o problema da contaminación plástica; algo que se tachou de greenwashing.

Actualmente proliferan as medidas como a prohibición dos plásticos dun só uso, e os expertos demandan unha mellora na eficacia dos sistemas de reciclaxe. Pero mesmo se se cumpren todos os compromisos actuais de industrias e gobernos, a organización non gobernamental The Pew Charitable Trusts calcula que en 2040 o volume anual de plástico vertidos aos océanos só reduciuse un 7%. Tampouco é unha solución cinguirnos aos plásticos biodegradables; un estudo descubriu que as bolsas etiquetadas como tales aínda podían usarse despois de tres anos expostas ao medio ambiente, ao que se une o problema da xeración de microplásticos contaminantes.

Numerosas investigacións buscan alternativas ao plástico, incluíndo a reciclaxe química para convertelo en combustible. Pero os expertos insisten en poñer o acento nos outros dous “R”, reducir e reutilizar, ás que se engade outra máis: rexeitar, ou rexeitar o plástico e outros materiais refugables na medida en que nos sexa posible, ademais de consumir con responsabilidade e comprar só os alimentos que realmente vaiamos usar. Só unha combinación de todo iso permitiranos chegar alí onde a reciclaxe por si só non pode facelo.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com/ciencia/medioambiente