LYNN MARGULIS, A CIENTÍFICA REBELDE

Na década de 1960, unha nova bióloga estadounidense tivo unha idea revolucionaria sobre a evolución da vida e a orixe das células modernas. As células de plantas e animais dispoñen duns minúsculos órganos internos, ou orgánulos, especializados en obter enerxía usando a luz do sol e o osíxeno. Son os cloroplastos e mitocondrias, respectivamente. Polo seu tamaño, polas súas funcións e pola particularidade de levar o seu propio e pequeno xenoma, estes orgánulos lembran poderosamente a certas bacterias.

Sería posible –preguntouse aquela bióloga– que estes orgánulos fosen en realidade descendentes de antigas bacterias, recrutadas nun pasado afastado por outras células para usalas como centrais de enerxía internas? Un fenómeno semellante era xa ben coñecido e tiña un nome en bioloxía: a simbiose, unha asociación de mutuo beneficio.

O gran problema da orixe da vida na Terra é que non había ninguén alí para observalo, polo que o nacemento dos primeiros organismos terrestres continuará sendo eternamente a materia escura da bioloxía, unha incógnita aberta a hipótese de imposible demostración. Entre elas, a teoría da endosimbiose ou simbioxénese é unha das respostas máis plausibles e brillantes para explicar a aparición das células eucariotas, constituíntes de todo organismo vivo que non sexa unha bacteria ou unha arquexa.

A entón moza científica autora da teoría foi Lynn Margulis, de solteira Alexander  (5 de marzo de 1938- 22 de novembro de 2011), un dos personaxes máis influentes da bioloxía do século XX. E iso a pesar de que as súas propostas (nas marxes da ciencia establecida) condeguiron unha fama de heterodoxa, cando non de rebelde. Intelectualmente precoz, a súa vida persoal tampouco quedou atrás: aos 42 anos xa se divorciara dúas veces, a primeira do astrónomo Carl Sagan e a segunda do químico Thomas Margulis.

A simbioxénese

Margulis admiraba o traballo de Charles Darwin, pero opinaba que os seus sucesores neodarwinistas non lograran explicar as incógnitas que deixou expostas o naturalista inglés; entre elas e sobre todo, a fonte das variacións que impulsa a evolución. Segundo Margulis, as mutacións xenéticas aleatorias non bastaban para explicar a capacidade da evolución biolóxica de inventar trazos novos nos seres vivos.

A teoría da endosimbiose ou simbioxénese de Margulis é unha das respostas máis plausibles para explicar a aparición das células eucariotas / Christoph Burgstedt/Alamy Stock Photo

A nova bióloga foi máis aló e recolleu as ideas de pioneiros como o estadounidense Ivan Wallin e o ruso Konstantin Mereschkowski, que postularan a simbiose entre organismos simples como forza creadora de seres máis complexos. O estudo de Margulis foi rexeitado por 15 revistas científicas, e finalmente publicouse en marzo de 1967 sen ningunha repercusión inicial. Segundo recollía o diario británico The Telegraph no obituario dedicado a Margulis tras o seu falecemento en 2011, unha das súas solicitudes de financiamento para os seus proxectos recibiu a seguinte réplica: “A súa investigación é lixo. Non se moleste en volver solicitar”.

Pero Margulis non desistiu. En 1970 desenvolvía a súa teoría no libro Origin of Eukaryotic Cells. A través dos anos, a simbioxénese foi gañando apoio experimental: nos anos 70 descubriuse que os xenes das mitocondrias e os cloroplastos parecíanse máis aos de certas bacterias que aos das células eucarióticas ás que pertencen. Na pasada década un estudo veu prestar nova e extensa credibilidade á teoría da endosimbiose. Un equipo de investigadores dirixido polo biólogo evolutivo William F. Martin, da Universidade Heinrich Heine de Dusseldorf (Alemaña), comparou case un millón de xenes de 55 especies eucariotas e máis de seis millóns de xenes de procariotas, unha análise exhaustiva que só hoxe é posible grazas ao uso de avanzadas ferramentas bioinformáticas.

Segundo Margulis, as mutacións xenéticas aleatorias non bastaban para explicar a capacidade da evolución biolóxica de inventar trazos novos nos seres vivos / Science Lab/Alamy Stock Photo

A investigación, publicada en Nature, rastrexaba a orixe dos xenes bacterianos que forman parte integral do ADN presente no núcleo celular dos organismos superiores, incluídos os humanos. E fronte á posibilidade de que estas innovacións xenéticas puidesen coarse nas nosas células por un longo e continuo proceso gradual de transferencia de xenes ao azar, os resultados mostran que, pola contra, a pegada bacteriana no noso ADN é o produto dun salto evolutivo brusco que corresponde á adquisición das mitocondrias (ou dos cloroplastos, no caso dos vexetais).

“O que mostramos é que a contribución xenética dos devanceiros endosimbióticos de plástidos e mitocondrias ao material xenético de partida da liñaxe eucariótico foi moito maior do que ninguén sospeitara”, resumía Martin. “Os eucariotas adquiriron xenes dos procariotas na orixe da mitocondria e na orixe dos plástidos”, engadía, o que supón “un clamoroso apoio á teoría endosimbiótica”. Para Martin “o caso está pechado: non hai unha alternativa científica aceptable á teoría de que os cloroplastos e as mitocondrias xurdiron de endosimbiontes”.

A pegada bacteriana no noso ADN é o produto dun salto evolutivo que corresponde á adquisición das mitocondrias (ou dos cloroplastos, no caso dos vexetais) / Sergi Escribano/Getty Images

Martin rememoraba as discusións que mantiña con Margulis, nas que ambos discrepaban sobre certos aspectos. E con todo, proseguía o biólogo, “ser criticado por Lynn (e ela criticoume moito) era realmente unha honra”. No fondo “só separábanos un centímetro nestas cuestións, mentres que ela estaba a millas de distancia dos neodarwinistas”, lembraba. O tempo e a ciencia acabaron por dar a razón á científica rebelde. “Oxalá vivise para velo”, concluía William F. Martin.

A hipótese Gaia

Hoxe a teoría da endosimbiose considérase amplamente aceptada. E aínda que non todas as ideas orixinais de Margulis obtiveron evidencias que as apoien, a simbioxénese contémplase como un mecanismo que puido achegar outras innovacións dentro das teorías evolutivas actuais. Por exemplo, os liques formáronse pola asociación de algas e fungos, pero propúxose que estes últimos puideron axudar á colonización terrestre das plantas, aínda que moitas especies vexetais despois prescindiron desta simbiose.

A hipótese Gaia é unha visión da Terra como un gran sistema complexo formado polos seres vivos e a súa contorna, cuxa autorregulación nun equilibrio dinámico permite a existencia e a continuidade da vida / Sergey Pakulin/Getty Images

Pero existe unha faceta máis pola que hoxe se lembra a Margulis, e que non foi algo separado do seu traballo científico, senón unha consecuencia natural: froito da súa proposta da teoría endosimbiótica, a bióloga defendía a cooperación entre especies como motor da evolución fronte á interpretación exclusivamente competitiva do neodarwinismo. Baixo esta idea da colaboración na natureza, nos anos 70 Margulis desenvolveu, xunto ao químico británico James Lovelock, a hipótese Gaia; unha visión da Terra como un gran sistema complexo formado polos seres vivos e a súa contorna, cuxa autorregulación nun equilibrio dinámico permite a existencia e a continuidade da vida.

A hipótese foi moi discutida, distinguíronse diferentes versións e as máis extremas foron criticadas como pseudociencia, pola súa aproximación da Terra como un gran organismo cunha especie de propósito. Pero non cabe dúbida de que foi moi influente no empuxe da conservación ambiental. En 1991 a propia Margulis definiu a “economía verde” como aquela que contempla a actividade humana como un compoñente embebido nos ecosistemas, unha descrición que aínda é citada a miúdo e que inspira un concepto moi presente hoxe na política, a economía e a sociedade: o desenvolvemento sostible.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com/ciencia