As dúas especies galegas de cabaliños de mar, en perigo: Estamos esnaquizando o seu hábitat
Exemplar de Hippocampus hippocampus / Fernando Quintela
O cabaliño de mar (Hippocampus) é unha especie en regresión en practicamente todo o mundo. Na península ibérica e nas illas Baleares existen dúas especies, mentres que nas Canarias habita outra diferente, ausente nas nosas costas. Pola súa ecoloxía e bioloxía, trátase de especies moi vulnerables, xa que dependen do seu hábitat: as pradeiras mariñas. Por este motivo xorden proxectos como Hippo-Dec, impulsado polo Instituto de Investigacións Mariñas do Consello Superior de Investigacións Científicas (IIM-CSIC) e o Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico, co obxectivo de estudar e conservar estas especies.
Ante a escaseza de información, o grupo IUCN SSC Seahorse, Pipefish & Seadragon Specialist Group (SPS SG) decidiu investigar este curioso animal mariño, diferente doutros peixes singnátidos. En Galicia rexístranse dúas especies: o cabaliño de fociño curto (Hippocampus hippocampus) e o cabaliño de fociño longo (Hippocampus guttulatus).
A partir destas investigacións iniciouse a cría de cabaliños de mar, e tras consolidarse como grupo de referencia no estudo da especie, o Ministerio encargoulles avaliar o estado actual das súas poboacións nas costas españolas e identificar as zonas prioritarias de protección, co fin de propoñer medidas de conservación.“Como estamos esnaquizando o seu hábitat, as poboacións salvaxes van a menos”, explica Miquel Planas Oliver, biólogo mariño do IIM-CSIC e responsable de diversos proxectos de investigación con cabaliños de mar dende o ano 2006. En Galicia, as observacións da familia Syngnathidae concéntranse principalmente nas Rías Baixas, sobre todo na ría de Vigo.
As peculiaridades do cabaliño de mar
Os cabaliños de mar son especies que apareceron hai uns cinco millóns de anos, unha existencia relativamente recente dentro do mundo dos peixes. Nun océano xa plenamente desenvolvido, os Hippocampus xurdiron como resultado da evolución e tiveron que adaptarse progresivamente a certas condicións, especialmente ao seu hábitat.
“Os cabaliños de mar experimentaron dous tipos de evolución moi singulares“, explica Planas Oliver. Por unha banda, adoptaron unha postura erguida, unha característica pouco común entre os peixes osos. Esta posición vertical permitiulles mimetizarse coa vexetación mariña, composta por longos lazos verdes que os axudan a pasar desapercibidos.
Por outra banda, desenvolveron unha estratexia reprodutiva única no reino animal. “O macho leva os ovos nunha bolsa ao final do abdome: a femia deposítaos, el fertilízaos e encárgase de coidar os embrións durante arredor dun mes”, explica o biólogo do IIM. Cando remata ese período, o macho libera pequenos cabaliños de mar completamente formados, de pouco máis dun centímetro. “Trátase dunha especie de repartimento do traballo reprodutivo”, engade.
Especies protexidas, pero sen medidas de conservación
As dúas especies galegas, Hippocampus hippocampus e Hippocampus guttulatus, están incluídas no Listado de Especies Silvestres en Réxime de Protección Especial (LESRPE). Con todo, existe un problema: “Están protexidas, pero non teñen asociado ningún nivel de conservación nin contan con fondos específicos”, explica Miquel Planas. Esta protección céntrase principalmente en impedir a captura e limitar o uso de exemplares en investigacións científicas.
“O seguinte paso é que estas especies se incorporen ao Catálogo Español de Especies Ameazadas“, sinala o biólogo mariño. Ningunha das dúas está aínda incluída, e iso resulta fundamental, xa que esta catalogación permite desenvolver plans de conservación dotados de recursos económicos.
O proceso, con todo, xa está en marcha, pois a solicitude para incluír unha delas atópase actualmente en tramitación. E por que é tan importante este paso? “As poboacións están en regresión debido á degradación do seu hábitat natural”, explica Planas. Non obstante, os investigadores observan que os cabaliños se desprazan cara a ambientes menos adecuados, afectados pola actividade humana: áreas con refugallos, redes de pesca ou estruturas abandonadas no fondo mariño.
Onde se agochan os cabaliños de mar?
No marco do proxecto Hippo-Dec, os investigadores do IIM elaboran mapas interactivos de distribución das poboacións de cabaliños de mar, tanto en Galicia como en España. “Vese que as poboacións están moi fragmentadas“, explica Miquel Planas. Isto pode deberse a que se trata de especies cun movemento moi limitado, que adoitan permanecer fieis á súa área e mesmo á súa parella.
Esta fragmentación crecente dificulta tamén o encontro entre individuos reprodutores, o que engade un novo factor de vulnerabilidade á especie, segundo apunta Planas Oliver.
Os datos recompilados pola plataforma Observadores do Mar indican que o maior número de exemplares de Hippocampus guttulatus se localiza na costa galega, cun total de 393 observacións, concentradas sobre todo na provincia de Pontevedra. Pola súa parte, Hippocampus hippocampus conta con 52 exemplares observados.
Base na ciencia cidadá e na investigación
A ciencia cidadá tivo un papel fundamental no desenvolvemento do proxecto Hippo-Dec. “Nós, como científicos, non podemos realizar mergullos ao longo de todo o litoral español”, explica Miquel Planas Oliver. A través da plataforma Observadores do Mar, calquera voluntario ou colaborador que observe un cabaliño de mar —ou outras especies da mesma familia, como os peixes pipa— pode compartir as súas observacións, fotografías submarinas e datos que resultan de grande utilidade para o equipo investigador. A partir desta información, os científicos validan os rexistros, analizan cada observación e contactan coas persoas participantes.
No terceiro ano do proxecto, conseguiuse triplicar o número de observacións dende 2005, grazas a campañas de conservación, presentacións do proxecto e concursos de fotografía. “Contamos con preto de mil observacións de cabaliños de mar en distintos lugares do litoral”, sinala Planas.
Con todos eses datos, o equipo realiza análises detalladas e mapeos para determinar a distribución e a densidade das poboacións, información esencial para solicitar a inclusión destas especies no Catálogo Español de Especies Ameazadas. Ademais, estanse a identificar as zonas críticas de conservación, aqueles nas que existen colonias ou unha concentración significativa de exemplares que cómpre protexer.
Paralelamente, o grupo de investigación colabora con outras entidades para afondar no estudo da especie, analizando exemplares mortos capturados de forma accidental. O sector pesqueiro tamén xoga un papel importante na recollida de información: mariñeiros e mariscadores que atopan un cabaliño de mar durante as faenas comunícanllo aos científicos do Instituto de Investigacións Mariñas, achegando así arredor do 8% do total das observacións rexistradas a nivel nacional.
Máis información sobre os hipocampos
Os mapas de distribución permiten identificar as zonas onde se concentra un maior número de exemplares. O principal logro deste proxecto é afondar no coñecemento das poboacións de cabaliños de mar, tanto a nivel estatal como galego, recompilando toda a información posible para comprender mellor o seu comportamento e evolución. “Iso non se consegue nun só ano, senón que require series históricas o máis longas posible“, sinala Planas Oliver.
Os resultados finais agárdanse para xuño de 2026, momento no que se determinarán as zonas prioritarias para a conservación dos hipocampos e se definirán medidas de conservación adaptadas a cada una delas.
O deseño de medidas de conservación
De maneira preliminar, Miquel Planas Oliver propón algunhas medidas clave para favorecer a conservación dos cabaliños de mar. Entre as máis básicas a restauración do hábitat no que viven e, cando isto non sexa posible, a súa protección activa. “Ás veces non se poden restaurar”, explica, polo que hai que dar prioridade a súa conservación.
Outra medida máis complexa sería a creación de reservas específicas para cabaliños de mar. Isto, porén, implicaría restricións á actividade pesqueira, especialmente á pesca de arrastre, unha técnica que causa un grave impacto sobre esta especie ao destruír o fondo mariño, o seu principal hábitat. “Neste caso poderían xurdir conflitos de competencias e intereses económicos”, sinala o investigador.
No caso galego, os cabaliños de mar non están incluídos en ningunha listaxe autonómica de especies protexidas, aínda que si a nivel estatal. Debido á súa situación regresiva, Planas subliña a importancia de contar con programas de seguimento e monitorización en zonas prioritarias: proxectos que permiten realizar visitas periódicos, cada quince días ou cada mes, para rexistrar a presenza e evolución das poboacións locais.
“É prioritario que a investigación non se deteña, para seguir obtendo información sobre estas especies”, asegura. O obxectivo é manter continuidade no estudo dos Hippocampus de Galicia, mesmo se non se pode prolongar a nivel estatal. Neste sentido, a través do proxecto Hippo-Dec creouse un consorcio con varios grupos de investigación españois para dar continuidade ao seguimento das poboacións. Actualmente, esta iniciativa atópase na fase de selección de proxectos da Fundación Biodiversidade, e existe confianza en poder seguir adiante con esta liña de investigación.
FONTE: Andrea Veiga/gciencia.com
0 comentarios