A ORIXE DO NADAL (2ª PARTE)

Papá Noel / Imaxe: porque-se.com

E cal é o papel dos Reis Meigos nesta historia?

 O relato da visita dos magos cos seus agasallos (un momento coñecido como a Epifanía) só aparece no Evanxeo de Mateo. A inmensa maioría dos historiadores considera que Gaspar, Melchor e Baltasar teñen unha función moi importante na tradición cristiá porque, como explica Tella, “os reis que veñen visitarlle son pagáns, non xudeus, e son os primeiros que lle recoñecen como un descendente da estirpe de David, como rei e como deus”. De feito os cristiáns de Oriente seguen conmemorando o Nadal o 6 ou o 7 de xaneiro. Ten que ver coas diferenzas entre calendario juliano e o gregoriano, pero tamén co feito de que en Oriente mantívose durante séculos a Epifanía como o momento clave desta festa. A súa asociación con agasallos é moito máis tardía e comeza a finais do XIX, aínda que a súa presenza na nosa cultura é enorme: a primeira obra teatral castelá da que existe constancia é o Auto dos Reis Meigos, do século XII. Noutros países tamén se celebra: en Italia, por exemplo, o 6 de xaneiro vén unha bruxa boa, a Befana, palabra que procede de Epifanía.

Como cadra Papá Noel en todo isto?

A viaxe de Papá Noel ou Santa Claus ata o noso Nadal é longo e tortuoso. Os máis radicais entre os protestantes, os puritanos, prohibiron o Nadal porque consideraban, talvez con certa razón, que era unha festa que se estaba paganizando. Ademais, o protestantismo defendía a iconoclastia, estaba en contra da representación de figuras sacras, o que non cadraba moito coas tradicións do Nadal. O Parlamento británico prohibiu o Nadal en 1644 e non foron restauradas ata 1660. Os puritanos foron os primeiros colonos de América do Norte e levaron aqueles costumes: en Boston tamén prohibiron as festas entre 1659 e 1681. Pero, aos poucos, o Nadal foi renacendo no Novo Mundo, aínda que decidiron buscar o seu propio camiño para diferencialas das festas católicas. Así se acordaron dun vello santo, San Nicolás. “Santa Claus é unha figura moi cristiá”, explica Diarmaid N. J. MacCulloch, profesor de Historia da Igrexa no Saint Cros College de Oxford. “O nome é unha tradución holandesa de San Nicolás. Outra cousa é que realmente existise: era un santo de Mira, no que é hoxe Turquía, e a súa lenda incluía a historia de que resucitou a tres nenos asasinados, de aí a súa conexión coa infancia”. A importancia cultural que Estados Unidos foi adquirindo nas nosas sociedades fixo o resto: Papá Noel comezou a colonizar as festas durante o século XX. O gran antropólogo francés Claude Levi Strauss escribiu un pequeno ensaio sobre este proceso, O suplicio de Papá Noel. Segundo a súa teoría, a clave non estaba no prestixio de EE UU, senón en “a función práctica dos ritos de iniciación”, neste caso, ensinar que as boas accións teñen recompensas, agasallos a cambio de portarse ben.

A árbore de Nadal é tamén unha invención de Estados Unidos?

O abeto de Nadal tamén realizou unha viaxe estraña desde Europa ata Estados Unidos e volta, pero non é en absoluto unha invención americana. Ao revés, como Santa Claus, é unha exportación. Neste caso, como ocorre cos solsticios, o culto ás árbores pérdese nas profundidades das nosas tradicións culturais e relixiosas. Con todo, como explica o profesor MacCulloch, “a árbore de Nadal é unha tradición máis cristiá do que pensa a xente”. “Todas as relixións utilizan ás árbores como símbolos e é un elemento esencial na historia do Xénese. As primeiras árbores de Nadal decorados que coñecemos son de Alemaña no século XVI, na época da Reforma. O propio Martín Lutero alentou este costume”, prosegue o profesor de Oxford. De novo, unha tradición relacionada co protestantismo (a árbore de Nadal evita as representacións de figuras sacras) cruza o Atlántico e volve convertida nun símbolo universal. En España convive pacíficamente coa representación máxima do noso Nadal: os beléns.

Cando comezamos a montar beléns?

O primeiro belén aparece nunha lenda: na noite do 24 de decembro de 1223, san Francisco de Asís organiza nunha cova do pobo de Greccio un belén vivente e a figura do neno acaba por converterse no verdadeiro Xesús. Este milagre foi plasmado por Giotto a finais do século XIII nun dos frescos máis famosos da historia da arte, que pode contemplarse na Basílica Maior en Asís.  

Para o relato da historia dos beléns recorremos á erudición de Antonio Basanta, vicepresidente e patrón da Fundación Sánchez Ruipérez, pero, sobre todo, dono, xunto á súa esposa, Teresa Martín, dunha das maiores coleccións do mundo, unha parte da cal pode verse estes días na Casa do Lector do Matadoiro de Madrid. A colección Basanta-Martín componse de 25.000 pezas, 4.000 conxuntos de beléns, todos realizados por artesáns en activo. “É un fenómeno universal, indisociable da cultura española”, explica Basanta, que acaba de publicar o ensaio Ler contra a nada. “Para organizar o seu belén, San Francisco ten que pedir unha dispensa papal, porque Roma prohibíraos no século XIII xa que a través dos pastores coábanse elementos pagáns. Iso quere dicir que é un fenómeno que xa existía antes”, explica Basanta.

FONTE: Guilermo Altares/Xornal El País