JOSEPH LISTER, O HOME QUE ESTERILIZOU A CIRUXÍA

Imaxe de Lister. A imaxe anosa o uso do pulverizador de ácido carbólico deseñado por Lister / Wellcome images

Cando o 10 de febreiro de 1912 morría o cirurxián Joseph Lister aos 84 anos, deixaba tras de si unha drástica redución na mortalidade dos pacientes cirúrxicos por infeccións. Segundo estatísticas recollidas polo propio Lister, de case un 50% dos operados a só un 15%. Aínda que outros pioneiros traballaban entón sobre as mesmas ideas, e aínda que certos expertos cuestionaron as cifras de Lister, de algo non cabe dúbida: aquel médico británico pasou á historia como o pai da cirurxía antiséptica. Hoxe millóns de persoas homenaxéano cada día sen sabelo ao enxuagar a boca cun colutorio nomeado na súa honra, a pesar de que el non participou na súa invención nin se beneficiou diso.

Entrar nun quirófano en 1865 era unha aposta a vida ou morte. A anestesia deixara atrás os tempos dos agónicos berros dos pacientes, pero a gangrena, a septicemia e outras infeccións postoperatorias acababan levamdo a case a metade dos operados. O procedemento habitual para escorrentar as infeccións consistía en ventilar as salas do hospital co fin de expulsar as miasmas, o “mal aire” que por entón se cría que exhalaban as feridas e que contaxiaba o mal a outros pacientes.

Máis aló deste case único hábito hixiénico, os cirurxiáns da época adoraban o “vello e bo fedor de hospital”, como reflicte Lindsey Fitzharris no seu recente libro The Butchering Art: Joseph Lister’s Quest to Transform the Grisly World of Victorian Medicine (Scientific American/Farrar, Straus and Giroux, 2017). Os médicos chegaban ao quirófano coa súa roupa de rúa e, sen sequera lavarse as mans, calzaban unha bata cuberta de restos de sangue seco e pus a modo de galóns no uniforme.

Durante a intervención, os cirurxiáns utilizaban os ollais da bata para colgar os fíos de sutura e así telos a man. O instrumental, se acaso, limpábase despois da operación, pero non antes. Se un bisturí caía ao chan, recollíano e proseguían. Se nalgún momento era preciso utilizar as dúas mans, agarraban o bisturí cos dentes. Nas zonas rurais non era raro que a intervención se pechase aplicando na ferida un emplasto quente de esterco de vaca. Despois, durante a rolda de planta, a sonda que se empregaba para drenar o pus da ferida dun paciente aplicábase a continuación ao da seguinte cama.

Así, non era raro que mesmo os propios cirurxiáns resistísense a operar mentres non fóra absolutamente imprescindible. O problema das infeccións era tan perentoria que chegou a falarse de abolir a cirurxía nos hospitais. Pero a Lister non lle convencía a teoría das miasmas; observando que a limpeza das feridas ás veces conseguía conter as infeccións, comezou a sospeitar que a raíz do problema non estaba no aire, senón na propia chaga.

En 1864, mentres exercía como profesor de cirurxía na Universidade de Glasgow, Lister descubriu os traballos dun químico francés chamado Louis Pasteur. Cando leu en Recherches sur la putrefaction que a fermentación debíase aos xermes, microbios invisibles ao ollo, intuíu que a mesma causa podía explicar as infeccións das feridas.

Seguindo as ideas de Pasteur, Lister buscou unha substancia química coa que aniquilar os xermes. Despois de varias probas chegou ao ácido carbólico (hoxe chamado fenol), un composto extraído da creosota que por entón empregábase para evitar a  putrefacción das travesas de ferrocarril e a madeira dos barcos, e que se aplicaba tamén ás augas residuais das cidades. En 1865 e despois duns comezos dubidosos, por primeira vez logrou que a fractura aberta na perna dun neno atropelado por un carro  cicatrizara sen infección.

A partir de entón, Lister formulou un protocolo para esterilizar con solucións de ácido carbólico o instrumental cirúrxico, as mans do cirurxián, os apósitos e as feridas, e mesmo deseñou un pulverizador para difundir a substancia no aire do quirófano, o que non resultaba precisamente agradable. Pero os resultados compensaban a molestia, e en 1867 Lister puido divulgar os seus achados e o seu método antisépticonunha serie de artigos na revista The Lancet.

Lister e os seus asistentes na sala de cirurxía masculina do King’s College Hospital / Wellcome images

Con todo, a  antisepsia de Lister non calou de inmediato. Moitos médicos mofábanse daquela idea dos xermes invisibles flotando no aire, tachándoa de charlatanería oposta á ciencia. O editor da revista Medical Record escribiu: “é tan probable que no próximo século sexamos ridiculizados pola nosa crenza cega no poder dos xermes invisibles como os nosos antepasados foron pola súa fe en que certas enfermidades estaban causadas pola influencia dos espíritos, os planetas e cousas polo estilo”.

Máis dun século e medio despois, os métodos e as substancias cambiaron. Desde a perspectiva actual pode sorprender aquel uso tan xeneroso do corrosivo e tóxico fenol, que hoxe manéxase nos laboratorios con especial coidado. Pero de Lister hoxe quédanos a súa revolucionaria idea que trazou a liña entre a cirurxía antiga e a moderna. E o Listerine.

FONTE: bbvaopenmind.com