AS ORIXES CIENTÍFICAS DE FRANKESTEIN

Frankenstein / Universal Pictures/theobjective.com

“Unha desapracible noite de novembro contemplei o final dos meus esforzos”. Pouco despois, aqueles esforzos culminaban nun desenlace portentoso e aterrador, cando Víctor Frankenstein observaba “como a criatura abría os seus ollos amarelados e apagados. Respirou profundamente e un movemento convulsivo sacudiu o seu corpo”.

Dous séculos transcorreron desde aquela noite de novembro na que Mary Shelley (por entón aínda Mary Godwin, antes do seu matrimonio co poeta Percy Bysshe Shelley) situaba ao seu soado doutor insuflando a vida a unha criatura fabricada con pezas de cadáveres. Frankenstein ou o moderno Prometeo perdurou como unha das obras máis coñecidas da literatura universal, fonte de máis de 90 adaptacións teatrais e máis de 70 películas.

Pintura ao óleo de Mary Shelley / Autor: Richard Rothwell

Pero a de Shelley non foi unha mera fantasía ao estilo dos relatos fantasmagóricos que ela e os seus amigos intercambiaron aquel verán de 1816 nunha vila xunto ao lago de Xenebra. Aínda que foi entón cando a autora concibiu a súa trama, para darlle forma bebeu das fontes científicas do seu tempo. “Mary tivo unha gran influencia de persoas que hoxe chamariamos científicos”, apunta David Guston, director da Escola para o Futuro da Innovación na Sociedade da Universidade Estatal de Arizona (EEUU) e coeditor do libro Frankenstein Annotated for Scientists, Engineers, and Creators of All Kinds (MIT Press, 2017).

Por iso moitos autores ven en Frankenstein a primeira novela de ciencia ficción, un xénero que se interroga sobre as consecuencias dos avances científicos e as súas aplicacións especulativas.

A primeira e máis obvia dos sinais científicos na obra é o método para dar vida á criatura: curiosamente, a captación dun raio durante unha tormenta xamais aparece no libro; foi unha achega do cinema. A primeira edición da novela apenas facía unha breve mención á electricidade e resolvía a reanimación da criatura cunha vaga alusión a “infundir unha faísca de vida”. “Os detalles de como o fixo non eran tan importantes”, comenta Iwan Morus, historiador da ciencia victoriana da Universidade de Aberystwyth (Reino Unido); “non necesitaba explicalo, debido a que os seus lectores xa saberían como se faría”.

En efecto, en tempos de Shelley, a electricidade era o misterio científico de moda. O italiano Luigi Galvani demostrara como unha faísca infundía o movemento en patas de ras diseccionadas. “Hai probas de que Mary viu demostracións galvánicas, que eran populares entón”, conta Guston. O sobriño de Galvani, Giovanni Aldini, foi moito máis alá cando en 1803 empregou a electricidade para animar os membros de George Forster, un criminal executado en Londres, ante o pasmo dunha audiencia arrepiada.

Ilustración que mostra os experimentos de Galvani animando animais mortos con correntes eléctricas.

“Mary e Percy movíanse en círculos sociais onde as discusións sobre a electricidade e a súa relación cos procesos da vida eran algo común”, di Morus. Mary coñecía ademais o traballo de William Nicholson e Humphry Davy, pioneiros da electricidade en Gran Bretaña e amigos do seu pai. Durante a composición da novela, lía a obra de Davy Elements of Chemical Philosophy, da que integrou algunhas frases no discurso do Dr. Waldman, o profesor de Víctor Frankenstein.

Segundo subliña o arqueólogo da Universidade de Bristol (Reino Unido) Stuart Prior, en 1814 Mary e Percy asistiron a unha conferencia de Andrew Crosse, un estrambótico experimentador que transformara a súa propiedade campestre de Fyne Court nun gran laboratorio eléctrico. “Davy visitou a Crosse varias veces en Fyne Court, e alentoulle a dar a conferencia en Londres”, sinala Prior.

Pero máis aló dos inquietantes espectáculos de Aldini, a posibilidade de reanimar un cadáver con electricidade formaba parte da discusión científica da época sobre se o corpo humano era só a suma dos seus partes ou se o animaba unha forza vital, algo equivalente á alma. Na comunidade científica británica estas dúas posturas tiñan aos seus principais defensores nos cirurxiáns William Lawrence e John Abernethy, respectivamente. O primeiro fora médico da familia de Percy Shelley.

A dicotomía entre o mecanicismo de Lawrence e o vitalismo de Abernethy tiña profundas consecuencias no pensamento científico da época, polas súas implicacións na definición da vida e a morte. A fronteira entre ambas difuminaranse grazas ao auxe da resucitación de persoas afogadas, segundo advertiu Sharon Ruston, historiadora da ciencia do Romanticismo da Universidade de Lancaster (Reino Unido). A Mary aqueles casos non lle resultaban estraños; antes de que ela nacese, a súa propia nai, Mary Wollstonecraft, fora reanimada tras tentar suicidarse lanzándose ao Támesis. “A morte, ao parecer, podía reverterse”, escribe Ruston.

Ilustración de portada da edición de 1831 de Frankenstein ou o moderno Prometeo / Autor: Theodore Von Holst

Un daqueles reanimadores foi o médico escocés James Lind (primo do James Lind coñecido por estudar a cura do escorbuto), que traballou nun rudimentario sistema de resucitación cardiopulmonar co que logrou revivir a un paciente. “Lind foi considerado como un Víctor Frankenstein da vida real”, di Guston. O motivo é que existía un forte vínculo entre o escocés e a autora de Frankenstein: Lind foi, máis que un mentor, case un pai para Percy durante os seus anos escolares en Eton. Grazas á influencia do médico, “Percy era un entusiasta da ciencia, e dise que como estudante mesmo tentou recrear o experimento da cometa e a chave de Benxamin Franklin”, prosegue Guston.

De feito, tamén Franklin figura na lista de candidatos a modelos para o personaxe de Mary Shelley: segundo Guston, propúxose que a autora creou o nome do seu doutor en homenaxe ao científico e inventor estadounidense, “especialmente considerando que Immanuel Kant chamou a Franklin o moderno Prometeo”.

Ruínas do castelo de Frankenstein / Pascal Rehfeldt

Pero naturalmente, entre as posibles inspiracións de Shelley, como esquecer ao alquimista alemán de quen se conta que roubaba cadáveres para reanimalos cunha  poción da súa invención, e que naceu precisamente no castelo de Frankenstein? A pesar das asombrosas semellanzas mesmo no nome, a influencia de Johann Conrad Dippel na xestación da novela é motivo de discusión.

Está documentado que en 1814 Mary e Percy visitaron a localidade alemá onde se atopa o castelo. Con todo, este non se menciona no seu diario de viaxe, aínda que segundo indican Dorothy e Thoma  Hoobler, autores de The Monsters: Mary Shelley and the Curse of Frankenstein Little, Brown, 2006), “as similitudes entre a vida de Dippel e a novela de Mary Shelley son demasiado grandes como para tachalas de coincidencias”. A verdadeira resposta levoulla Mary Shelley á tumba; un lugar do que, na vida real, aínda ninguén regresou.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com