A LENDA DE JABIR IBN HAYYAN, O GRAN ALQUIMISTA ÁRABE

Quen foi realmente Jabir ibn Hayyan? Coñecido en Europa como Geber, este sabio árabe da Idade Media é considerado o pai da alquimia e un dos fundadores ou pioneiros da farmacoloxía e da química moderna. A súa figura e mesmo o seu nome están rodeados de brumas e incertezas que alimentan o seu mito. A lenda atribúelle a autoría de entre 300 e máis de 1000 obras sobre filosofía, alquimia e química. Con todo, as dúbidas e a controversia respecto diso xorden desde as dúas primeiras referencias biográficas (coñecidas) dedicadas á súa figura e datadas nunha época tan temperá como o século X.

De acordo á tradición, Abu Musa Jabir Ibn Hayyan Ao-Azdi naceu no que hoxe é Irán no 721 d. C. e residiu a maior parte da súa vida na cidade de Kufa (Iraq). Fillo dun farmacéutico, estudaría primeiro en Iemen, tutelado polo sabio Harbi Ao-Himyari; e posteriormente en Kufa, como discípulo do imán Jafar Ao Sadiq, onde aprendeu alquimia, farmacia, filosofía, medicina e astronomía. Converteuse no alquimista e médico da corte durante o reinado do Califa Haroun Ao-Rashid. E faleceu en Kufa no ano 815 á venerable idade de 94 anos. O resto é un misterio.

É posible que a obra Kitab-ao-Fihrist de Ibn ao-Nadim (un catálogo datado en torno ao 987 que recolle todos os libros escritos en árabe) contribuíse ao mito ao atribuírlle unha inxente lista de escritos. Pola contra, outra biografía escrita na mesma época, as Notas de Abu Suaiman ao-Mantiqui ao Sijistani, pon en cuestión que fose o autor de semellante volume de textos, e mesmo expón dúbidas sobre a existencia real de Jabir. Na actualidade, a hipótese máis estendida apunta a que Jabir non puido escribir todo o corpo da obra que se lle adxudica, senón unha parte moi limitada: tanto pola titánica tarefa que supoñería para un individuo escribir máis dun milleiro de obras, como tamén polas evidentes e notables diferenzas estilísticas e temáticas entre os textos da suposta obra jabiriana.

Retrato de Abu Barkr al-Razi / Wellcome Images

E do mesmo xeito, dita hipótese expón así mesmo que o denominado Corpus Jabirianum é en realidade a obra conxunta escrita por algúns dos seus discípulos e seguidores da chamada Irmandade da Pureza, un grupo cuxas ensinos filosófico-relixiosos gozaron de ampla influencia e aceptación. A existencia dun colectivo recoñecido, ao que se podería asignar a autoría dos textos, e entre os que destaca Abu Barkr ao-Razi (ca. 865-ca. 925), é o principal argumento para chegar a cuestionar se Jabir foi o mestre e inspirador desa irmandade ou se pola contra trátase simplemente do nome escollido para divinizar a orixe deses ensinos e con iso conferirlles unha autoridade superior (case sobrenatural).

Entre as máis importantes contribucións presentes nos escritos  arábicos adxudicados a Jabir destaca a importancia do coñecemento práctico adquirido a través da experiencia e a experimentación, isto é: a adopción do método experimental no mundo islámico, moito antes que en Europa. Tamén o estudo da materia e  a súa clasificación en mineral, animal e vexetal; a introdución de propiedades intrínsecas ás distintas substancias como a calidez, humidade ou aridez; e a posibilidade de reproducir artificialmente moitos fenómenos e materiais naturais.

Debuxo e descrición do alambique, por  Jabir  Ibn  Hayyan no século VIII /  Wikimedia.
 

Máis transcendentes resultan aínda os coñecementos presentes nos textos latinos de Geber (tamén coñecido como o Corpus de Pseudo-Gerber),  xa que inclúen a descrición sistemática de numerosos procesos e reaccións químicos, desde a síntese de ácidos como o nítrico e o sulfúrico á de aqua rexia, pasando pola de óxidos e sales. Ademais, detalla moitas técnicas químicas como a precipitación, a cristalización e a destilación, achegando ademais as instrucións para fabricar os aparellos e equipo necesarios para efectualas. E tamén introduce métodos para mellorar a calidade de multitude de produtos manufacturados como a obtención de aceiro e outros metais (e a pasivación da súa oxidación); o tintado e impermeabilización do algodón e a pel; a análise química de pigmentos e outras substancias naturais; a purificación do ouro e a obtención de mercurio puro, a partir do cinabrio. Toda unha referencia para os científicos dos séculos seguintes, como para os artesáns de distintos oficios: os seus escritos describen aplicacións prácticas como o emprego de óxido de manganeso na produción de cristal, para evitar o ton verdoso producido polo ferro e obter un material traslúcido; a produción de vapor inflamable por ebulición do viño. En definitiva, unha imprescindible e inigualable fonte de coñecemento de química experimental para os alquimistas de occidente, polo menos ata a aparición dos novos tratados do século XVI, como o De re metallica (Sobre os metais; Georg Bauer, 1556).  

Por se a enigmática figura de Jabir e o misterio da autoría da obra non fosen suficientes, aínda existen bastantes máis dúbidas no que respecta a a reaparición da súa obra cara ao final da Idade Media en Europa baixo o nome de Geber, mencionado anteriormente. Segundo a versión tradicional, durante o século XV, a obra de Jabir sería recuperada e difundida tras ser redescuberta e traducida ao latín. Un proceso no que tamén se traduciu o nome do autor, do  abir orixinal á súa versión latinizada de Geber. Con todo, de novo a hipótese que xera máis consenso actualmente é que Geber e Jabir non son a mesma persoa, senón que o primeiro probablemente fose un monxe ou alquimista español árabe asentado na península, quen tras traducir parte da obra jabiriana orixinal, e influído por ela, escribiría as súas propias obras asinándoas baixo o nome de Geber, probablemente para conferirlles dunha maior autoridade.

O alquimista Jabir ibn Hayyan nun retrato europeo de Geber del siglo XV, Codici Ashburnhamian / Wikimedia

Unha suposición baseada de novo nas evidentes diverxencias entre os escritos orixinais e os medievais, xa que estas últimas reflicten un grao de coñecemento moi superior dos procesos químicos; e unha aproximación moito máis sistemática a eses fenómenos: máis acorde coa comprensión dos fenómenos naturais alcanzada no século XVI que coa vixente medio milenio antes.

Pero máis aló da cuestión de se Jabir existiu e escribiu toda a súa obra e se a obra rubricada por Geber é a tradución daquela ou a dun anónimo alquimista do medievo, o que está fóra de toda dúbida é a enorme influencia que tiveron tanto a orixinal como a versión latinizada no desenvolvemento da alquimia e a súa transmutación final nunha ciencia moderna: a química, primeiro no mundo islámico e, séculos despois, en Europa.

FONTE: Miguel Barral/bbvaopenmind.com