OS TRAZOS ÚTILES DA EVOLUCIÓN

Na súa obra Cándido, Voltaire ridiculizaba a idea de que todo no noso mundo foi creado para o mellor fin posible. “Observen que os narices fixéornse para levar lentes, por iso usamos lentes”, dicía o seu personaxe, o profesor Pangloss. O que o autor francés discutía desde o punto de vista filosófico no século XVIII adquiriu un significado científico no XIX, cando Charles Darwin e Alfred Russell Wallace publicaron a teoría da selección natural.

Segundo aquela primeira visión da evolución biolóxica, todos os trazos das especies servían, como os narices de Pangloss, para un propósito vantaxoso. Pero na segunda metade do século XX, o biólogo evolutivo Stephen Jay Gould introduciu a idea de que non todo na evolución aparecía cun fin concreto, ou que a utilidade podía aparecer posteriormente, como coas lentes de Pangloss.

Repasamos cinco tipos de trazos que hoxe resultan en aparencia inútiles desde o punto de vista da selección natural, pero cuxa aparición se explica por distintos mecanismos da evolución.

Órganos vestixiales: o cóccix. Os humanos temos cola, aínda que non se note a primeira ollada. O cóccix é unha pequena extensión da columna vertebral formada por entre tres e cinco vértebras, ás veces fusionadas. Despois de 15 millóns de anos, non nos libramos dos restos deste órgano que noutros animais axuda á marcha e ao equilibrio.

Os científicos refírense a isto como vestixiais, residuos dun órgano que noutra época da nosa evolución servía a un fin, pero que xa non. Outro exemplo é o músculo erector do pelo, que noutra animais axuda a manter a calor e que aos humanos só nos pon a pel de galiña.

Casos máis curiosos son a plica semilunaris e o tubérculo de Darwin. A primeira é unha teliña rosada na comisura do ollo que é o resto da terceira pálpebra ou membrana nictitante doutras especies, e o segundo é unha protuberancia no bordo da orella presente nalgunhas persoas e que, segundo escribiu Darwin, é o vestixio das orellas puntiagudas dos primates.

Os órganos vestixiais abundan na natureza. Serpes como boas e pitóns posúen espolóns na pelve, restos das súas antigas patas. Pero segundo o biólogo evolutivo David Lahti, a vestixialidad é un paso da evolución cara á perda total: “todos os trazos chegarán a desaparecer senón teñen unha función”, sinala.

Deriva xenética: o pelo vermello. Por que en Irlanda é tan frecuente o pelo vermello? Segundo a teoría darwiniana, os irlandeses deberían obter algunha vantaxe da cor capilar. Pero, non parece que sexa así. A comezos dos anos 30, o xenetista Sewall Wright propuxo que algúns trazos non responden á selección natural, senón que proceden de antepasados que os posuían, sen que iso ofrecese ningunha vantaxe. Isto coñécese como deriva xenética.

O efecto fundador explicaría a abundancia de persoas con pelo vermello nunha illa como Irlanda / Dusdincondren

O caso máis citado é o colo de botella poboacional: cando unha época de condicións duras decima unha poboación, os sobreviventes pasan aos seus descendentes trazos que non son vantaxosos nin desfavorables; simplemente, eles sobreviven e casualmente posúenos. Levado ao extremo, prodúcese o efecto fundador, o que explicaría a abundancia de persoas pelirrojas nunha illa como Irlanda. Os habitantes do atolón de Pingelap, na Micronesia, non obteñen ningunha vantaxe da acromatopsia ou cegueira ás cores, senón que proceden de antepasados que presentaban esta anomalía.

Autoestopismo xenético: a enfermidade de Crohn. Ningún trazo resulta máis inútil que a propensión xenética a padecer enfermidades. Por que tras millóns de anos de evolución seguimos arrastrando esas cargas xenéticas? En 1974, os biólogos John Maynard Smith e John Haigh observaron que en ocasións un xene neutral propágase ao ir asociado a outro que si é favorecido pola selección natural, ao que aplicaron o termo “autoestopismo”: o xene neutral viaxa a costa do xene favorable. Isto sucede porque ambos se atopan moi próximos no xenoma. Ao transmitirse a vantaxe á descendencia, hérdase tamén outro xene que pode mesmo ser prexudicial.

Os pacientes de Crohn tenden a posuír unha variante dun xene que aumenta a absorción dun nutriente chamado ergotioneína / Nephron

Iste pode ser o caso da enfermidade de Crohn, unha doenza intestinal. Os pacientes tenden a posuír unha variante dun xene que aumenta a absorción dun nutriente chamado ergotioneína. Segundo unha hipótese, esta forma aparecería no Neolítico co desenvolvemento da agricultura, que reduciu a cantidade de ergotioneína na dieta; pero indisolublemente ligados a este xene beneficioso, propagáronse outros responsables da susceptibilidade á enfermidade de Crohn. Propuxéronse casos similares para xenes relacionados con enfermidades autoinmunes ou trastornos mentais.

Exaptacións: a risa

Do mesmo xeito que os humanos atopamos ao noso nariz unha función útil para soster as lentes, ás veces a evolución asignou papeis alternativos a órganos que xa existían. En 1982, Jay Gould e a paleontóloga Elisabeth Vrba acuñaron o termo exaptación para referirse a iste fenómeno.

O caso máis citado é a plumaxe das aves. As primeiras plumas apareceron nos dinosauros que eran incapaces de voar, polo que a súa función era posiblemente a regulación térmica ou a atracción sexual. Só despois convertéronse nunha ferramenta esencial para o voo.

Entre os exemplos de exaptación destaca algo que os humanos empregamos a diario, pero cuxa función aínda é motivo de debate.

A función da risa é motivo de debate / Poison_lvy

Algúns científicos propoñen que a risa, xurdida nos homínidos entre 4 e 2 millóns de anos atrás como un mecanismo de contaxio emocional, foi despois adaptada para darlle outras funcións máis complexas, desde servir como parte da conversación ata utilizala con fins agresivos.

Enxoitas evolutivas: o queixo. En 1979, Jay Gould e Richard Lewontin escribían un influente ensaio no que cuestionaban a supremacía absoluta da selección natural. Usaban como metáfora as enxoitas ou pechinas da cúpula da Basílica de San Marcos, en Venecia, que parecían deseñadas para acoller os mosaicos. En realidade era ao contrario: a decoración adaptouse a un elemento estrutural necesario.

Algúns científicos sosteñen que o queixo humano é unha enxoita xurdida da redución das mandíbulas / University of Toronto Wenceslaus Hollar Dixital Collection

Así, Jay Gould e Lewontin definían as enxoitas evolutivas, trazos que non xurdiron por selección natural, senón como subprodutos doutros. As enxoitas poden ser exaptativas se adoptan unha función; por exemplo, o raciocinio humano non xurdiu para desenvolver teoremas. Algúns científicos sosteñen que o queixo humano é unha enxoita xurdida da redución das mandíbulas. Outro caso é a cor do sangue: non hai vantaxe en que sexa vermella, é unha consecuencia da estrutura da hemoglobina, necesaria para transportar o osíxeno.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com/ciencia