ANTONIO DE ULLOA: DESCUBRIDOR DO PLATINO?

O platino é un dos metais máis escasos da Terra, aproximadamente 30 veces máis raro que o ouro e con múltiples aplicacións no terreo industrial. Con todo, na actualidade o seu prezo é bastante inferior ao do ouro / oroinformacion.com

Coñecémolo como o máis caro dos metais preciosos, talvez debido a que as tarxetas de crédito de platino e os discos de platino superan en prestixio aos seus equivalentes de ouro. O certo é que o prezo de mercado do platino non necesariamente é sempre maior que o do ouro, ao que de feito supera en abundancia na cortiza terrestre. Pero o seu uso en xoiería converteuno en material de luxo, e iso a pesar de que o significado do seu nome orixinal é humilde: platina, ou “pequena prata”.

Quen así o nomeou foi o militar e explorador español Antonio de Ulloa, a quen algunhas fontes acreditan como descubridor do platino, xa que o deu a coñecer en Europa; pola contra, outros atribúen este mérito aos científicos británicos que o trouxeron ao vello continente e estudaron as súas propiedades. O douscentos vintesete aniversaruio do pasamento de Ulloa é unha ocasión propicia para lembrar a súa figura e revisitar a controversia que envolve a autoría do achado do máis exclusivo dos metais preciosos.

Retrato de Antonio de Ulloa. Autor: Andrés Cortés e Aguilar

Antonio de Ulloa e da Torre-Giralt (12 de xaneiro de 1716 – 5 de xullo de 1795) foi o segundo fillo dunha familia influente e acomodada de Sevilla. A súa carreira na mariña levouno desde mozo a cruzar o Atlántico: aos 19 anos uniuse, en compañía de Jorge Juan e Santacilia, á Misión Geodésica Francesa destinada a medir un arco de meridiano na América ecuatorial co fin de determinar a forma da Terra. Foi entón cando Ulloa tivo coñecemento dunha impureza metálica no ouro americano, á que denominou platina. Segundo explica o químico e historiador Luís Fermín Capitán Vallvey, catedrático da Universidade de Granada (España), “a platina coñécese no Virreinato de Nova Selecta como acompañante do ouro na rexión de Chocou [actual Colombia] desde 1690; razón pola cal recolle Ulloa a concisa noticia da súa existencia ao pasar por Popayán, en cuxa Casa da Moeda a platina é un problema recorrente”.

Ulloa emprendería o regreso a España en 1745. Tres anos despois publicou xunto con Jorge Juan a súa Relación Histórica, na que describía por primeira vez a platina como unha pedra das minas de lavadoiro “de tanta resistencia, que non é fácil rompela, nin desmenuzarla coa forza do golpe sobre a bigornia de aceiro”, e que “nin a calcinación véncea”. Algunhas fontes suxiren que Ulloa levou a España algunha mostra do metal; con todo, segundo Leslie B. Hunt, coautor do libro A History of Platinum and its Allied Metals (Johnson Matthey, 1982), “non hai probas reais disto”.

Pebida de platino nativo, da mina de Kondyor (Rusia) / Heinrich Pniok

Mentres tanto, o platino xa era obxecto de estudo en Inglaterra. En 1741 o británico Charles Wood atopou en Xamaica unhas mostras do metal, traídas de contrabando desde Cartaxena de Indias. Wood realizou certos experimentos e enviou o material ao médico William Brownrigg, quen continuou estudando o novo metal en Gran Bretaña para despois presentar os seus resultados a William Watson, membro da Royal Society. Iste, á súa vez, introduciu a platina ao estamento científico británico, como quedou reflectido na revista Philosophical Transactions entre 1749 e 1750.

Cabe destacar que Watson referíase ao metal polo nome acuñado por Ulloa, “platina”, e que na súa presentación á Royal Society escribía: “Esta substancia non se menciona en ningún autor que eu atopase, excepto polo noso valioso irmán Don Antonio d’Ulloa”. Nunha carta posterior, Brownrigg agradecíalle a Watson que engadise esta mención. De feito, Watson e Ulloa chegaron a coñecerse: durante a súa viaxe de regreso desde América, o español foi detido en alta mar pola mariña británica e encarcerado en Londres, onde posteriormente foi liberado co recoñecemento da Royal Society; non antes de que todos os seus documentos fosen concienzudamente examinados.

A orixe americana do platino outorgaría a España unha posición inicial de privilexio no seu comercio internacional. Pero a pesar daquel monopolio e da innegable relevancia de Ulloa na historia do platino, outra cuestión é que o español mereza o crédito do descubrimento. O metal xa era coñecido polas culturas precolombinas, e en Europa existía unha mención a esta tenaz impureza datada en 1557, nos escritos do italiano Giulio Cesar Scaligero. Pero sobre todo, para algúns expertos a paternidade dun elemento debe recaer nos científicos que o illan e estudan. Un exemplo é o wolframio ou tungsteno, que se considera unha achega española grazas ao traballo dos irmáns Elhúyar, a pesar de que a existencia do elemento fora suxerida, e o seu nome acuñado, por outros autores.

No caso do platino, Ulloa non investigou as súas propiedades. Segundo Capitán Vallvey, o explorador “non ten nese momento coñecementos químicos nin medios”; o seu papel consistiu en “dar a coñecer en Europa a existencia da platina”, pero non debe confundirse “a difusión da existencia dun novo material co descubrimento dun novo metal”. O químico e historiador xulga que “o descubrimento da platina como un novo metal e posteriormente como un conxunto de metais (os seis elementos do grupo do platino) hai que reservalo a Wood e Brownrigg”. Con todo, aclara que “isto non significa de ningún xeito quitar importancia ao papel de Ulloa, senón non atribuírlle o que non lle corresponde”; para Capitán Vallvey, Ulloa perdurará na memoria como “exemplo de home ilustrado, aínda que non fose el quen descubriu o platino”.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com