PRIMO LEVI E O MELLOR LIBRO DE CIENCIA XAMAIS ESCRITO

Táboa Periódica en galego / galiciapress.es

“Ocorre, pois, que cada elemento químico dille algo a cada un (a cada cal unha cousa diferente), igual que pasa cos vales ou as praias visitados durante a mocidade”. Esta afirmación define, e pertence, ao mellor libro de ciencia xamais escrito. O sistema periódico é unha das últimas obras de Primo Levi (1919 – 1987), químico, sobrevivente de Auschwitz e escritor. Por esa orde invariable. En 2006, a Royal Institution distinguiu o seu libro por diante dos traballos do ecoloxista Konrad Lorenz ou dos cadernos a bordo do Beagle de Charles Darwin. Este galardón, aínda sendo máis simbólico que práctico, é un premio á paixón incurable pola ciencia.

Primo Levi foi un químico, supervivente de Auschwitz e escritor italiano / Centro de Primo Levi Nueva York

Levi escribiu O sistema periódico en 1975, tres décadas despois de deixar de ser nun campo de concentración, 12 anos antes de morrer no edificio de Turín no que tamén naceu. O libro está composto por 21 capítulos de historias persoais ás que atribúe e relaciona cun elemento químico. O título é a metáfora. O propio escritor describe no último capítulo (Carbono) o propósito da obra: “Este non é un tratado de química. (…) É, ou pretendería ser, a historia dun oficio e dos seus fracasos, triunfos e miserias (…) Que químico, ante a táboa do Sistema Periódico ou os índices monumentais do Beilstein ou do Landolt, non recoñece, espallados por eles os farrapos ou os trofeos do propio pasado profesional? Non ten máis que ollar un tratado calquera e os recordos xorden a acios”.

A Royal Institution outorgou o título de mellor libro de ciencia mediante unha votación informal: o público presente nun evento no Imperial College elixiu, a partir dunha lista de obras científicas, cal consideraba mellor. Este carácter deu pé a algunhas críticas: O sistema periódico non é estritamente un libro científico, mesmo dous dos seus capítulos son mera ficción, algo que parece incompatible coa ciencia. A química ten importancia no libro, pero, en moitas ocasións, aparece de forma tanxencial. Con todo, a química foi á que Levi dedicou practicamente toda a súa carreira profesional e tamén a que lle salvou a vida. O sistema periódico é a historia desa salvación, prolongada ao longo das páxinas e os anos.

Levi apoia a súa existencia nesta rama desde que a descobre coa obstinación dos 16 anos: “Para min a química representaba unha nube indefinida de posibilidades futuras. Esperaba, como Moisés, que daquela nube descendese a miña lei e a orde en torno miña, dentro de min e para o mundo”. Desde o principio, conta o italiano, a química convértese no seu escudo contra o fascismo de Mussolini; contra a segregación de razas, a marxinación dos xudeus; contra a supremacía do espírito e o dogma fronte á materia e o pensamento. “Confluían a miña necesidade de liberdade, a plenitude das miñas forzas e a fame de entender as cousas, todo o que me empuxaba cara á química”, describe.

O sistema periódico está composto de 21 capítulos de historias persoais vinculadas a un elemento químico / Paul Varuni/Flickr

Nun dos primeiros capítulos, o Zinc, Levi aproveita o comportamento deste elemento (“dócil” ante a fusión con outros ácidos, pero “resistente ao ataque” en estado puro) para sacar outras conclusións: “Para que a roda dea voltas, para que a vida sexa vivida, fan falta as impurezas. Fai falta a disensión, a diversidade, o gran de sal e de mostaza. O fascismo non quere estas cousas, prohíbeas, e por iso non es fascista ti; quere que todo o mundo sexa igual, e ti non es igual”. O escritor termina vinculándose con este elemento: “Eu son a impureza que fai reaccionar ao zinc, son o gran de sal e de mostaza. Xustamente por aqueles meses iniciábase a publicación da Defensa da Raza, falábase moitísimo de pureza, e eu empezaba a sentirme orgulloso de ser impuro”.

Por entón, Levi estaba no Instituto Químico de Turín onde estudaría ata 1941: “Se buscaba a ponte, o elo que faltaba, entre o mundo dos papeis e o mundo das cousas, non tiña necesidade de ir moi lonxe a buscalo: estaba alí, naqueles laboratorios os nosos cheos de fume, e no noso futuro oficio”.

O libro avanza seguindo o avance de Hitler en Europa: desde a dificultade extrema de Levi para conseguir o seu diploma de Químico polas leis racistas; a súa decepción persoal por sacar níquel dunha mina dirixido á produción de armas alemás; o imposible amor cunha compañeira cristiá, ata os tres meses que tentou loitar como partisano e que lle levaron, irremediablemente, ao cárcere. O punto de non retorno, a súa ponte a Auschwitz.

Levi só dedica un capítulo ao campo de concentración, posto que iso é algo que xa contou noutra parte, segundo as súas palabras. Chegou ao inferno con máis de 600 xudeus italianos, el foi un dos vinte que saíron del. A súa sorte tivo nome de elemento químico: Cerio. E nome de compañeiros: Alberto e Lorenzo. Grazas aos seus coñecementos científicos, Levi é destinado a un laboratorio da I.G. Farben que se dedicaba a producir goma Buna. Iso permitiulle evitar os traballos forzados e o frío arrepiante de Polonia. Ademais, permitiulle roubar corenta cilindros de cerio, das que se podía sacar tres pedras de chisqueiro acabadas. “Unha pedriña de chisqueiro cotizábase o mesmo que unha ración de pan, é dicir valía tanto como un día de vida. En total, cento vinte pedriñas, dous meses de vida para min e dúas para Alberto. E en dous meses os rusos chegarían e liberaríannos. Ou sexa, que nos liberaría o cerio, elemento achega do cal non sabía nada”.

Todas estas incursións vitais, Levi as mestura con explicacións sobre o comportamento das moléculas, sobre a destilación do benceno. Conta ao lector que o sodio é un metal “dexenerado”, é dicir, que só o é no sentido químico da palabra, porque non é ríxido, non brilla e frota sobre a auga. Afirma que o amianto se extrae mal cando está mollado de choiva, e por iso o pluviómetro era un elemento moi importante na mina. Detalla os seus infrutuosos traballos co fósforo para tratar a diabetes. Conclúe a súa obra coa aventura ficticia pero verosímil dun átomo de carbono que finaliza o seu percorrido nunha das células do seu cerebro encargadas de escribir: “É a célula que neste instante está a guiar esta man miña para que imprima sobre o papel este punto: este”.

FONTE: Beatriz Guillén/bbvaopenmind.com