Dorothy Crowfoot: a maga das moléculas que revelou estruturas invisibles

Dorothy Crowfoot Hodgkin, 1989 / mujeresconciencia.com

A lectura na adolescencia pode cambiar o futuro dunha persoa de forma insospeitada. Isto ocorreulle a Dorothy Crowfoot cando, con só quince anos, leu o libro Concerning the Nature of Things (Sobre a natureza das cousas) (1925) de William Henry Bragg, o pai da cristalografía. Esta lectura marcou o rumbo de Dorothy e levaríaa a converterse na terceira muller en gañar un Premio Nobel.

A química británica Dorothy Mary Crowfoot-Hodgkin naceu no Cairo en 1910, nunha época na que Exipto era unha colonia británica. Non foi unha muller que destacase por un só descubrimento, senón por un conxunto de logros, todos relacionados cun campo común: a cristalografía de raios X.

O libro de Bragg que leu Dorothy mostraba como “ver” os átomos e moléculas dentro dunha estrutura tridimensional formada por cristais, grazas á cristalografía de raios X. Nesta técnica, fanse pasar raios X a través dun material cristalino e proxéctase unha imaxe con puntos que forman un patrón. O estudo deste patrón revela a estrutura tridimensional do material. William Henry Bragg gañou o Premio Nobel de Física en 1915 polas súas contribucións neste campo. Pronto xurdiu interese por esta técnica en bioloxía, xa que se sospeitaba que as biomoléculas tamén poderían ter estruturas tridimensionais similares aos cristais simples. Aquí foi onde Dorothy xogou un papel crucial, ata gañar o Premio Nobel de Química en 1964 “pola determinación da estrutura de numerosas substancias biolóxicas mediante os raios X.” Non foi unha soa molécula, senón varias.

Esquema de difracción por raios X / mujeresconciencia.com

Dorothy realizou os seus estudos de química na Universidade de Oxford entre 1928 e 1932. Tivo a oportunidade de asistir a unha conferencia do cristalógrafo John Desmond Bernal, coñecido por ser o autor de Historia social da ciencia. Unirse ao laboratorio de Bernal en Cambridge foi o impulso que necesitaba para especializarse en cristalografía de raios X aplicada á bioloxía. O seu mentor defendía a coeducación, unha idea que comezaba a gañar relevancia, aínda que as mulleres aínda enfrontaban moitas dificultades. Tras completar o seu doutoramento en 1934, volveu a Oxford, onde investigou na súa especialidade ata o final dos seus días, destacando nun contexto científico predominantemente masculino.

Dorothy logrou desvelar a estrutura tridimensional de varias biomoléculas: colesterol (1937), penicilina (1945), vitamina B12 (1954) e insulina (1969). Lawrence Bragg, fillo de William Henry Bragg, afirmou que o seu traballo sobre a vitamina B12 era tan significativo “como romper a barreira do son.” Respecto a a insulina, dedicou trinta e cinco anos ao seu estudo, mellorando os seus métodos para poder determinar a súa estrutura molecular, unha substancia que consideraba fascinante e sobre a que ofreceu numerosas conferencias ao redor do mundo.

A penicilina ocupa un lugar especial nos estudos de Dorothy, xa que se namorou desta molécula ao coñecer que podía curar ratos infectados por bacterias. Estaba convencida de que coñecer a súa estrutura tridimensional permitiría fabricar penicilina en grandes cantidades, e acertou. Estudou a penicilina na década de 1940 utilizando os primeiros computadores, que ocupaban habitacións enteiras, o que a converteu nunha pioneira neste ámbito.

Modelo moleular da penicilina por Dorothy Crowfoot Hodgkin, c. 1945 / es.wikipedia.org

A nosa protagonista non só foi unha loitadora na ciencia. Desde os vinte e catro anos foi diagnosticada con artrose severa, que afectou as súas mans e pés. Nesa época non había tratamento para a artrose, polo que sufriu en silencio a dor, mentres as súas mans se deformaban progresivamente. Con todo, continuou escribindo a man todo o que podía, adaptando a súa caligrafía para non mostrar as súas dificultades. Mesmo cando se retirou en 1977, seguiu viaxando e dando conferencias, xa desprazándose en cadeira de rodas debido á súa enfermidade. Antes diso, Dorothy foi nai de tres fillos e non permitiu que a maternidade a afastase da súa paixón polos cristais.

Polo seu traballo incansable, foi recoñecida en vida, como mostra a súa inclusión na Real Sociedade de Londres aos trinta e sete anos, sendo a terceira muller en ser aceptada como membro en case trescentos anos de existencia. Dorothy Crowfoot-Hodgkin faleceu o 29 de xullo de 1994 aos oitenta e sete anos.

O traballo de Dorothy Crowfoot-Hodgkin marcou un punto de inflexión na cristalografía de raios X, abrindo novas posibilidades para explorar as estruturas de moléculas biolóxicas complexas. A partir dos seus descubrimentos, a técnica perfeccionouse e comezou a aplicarse nun rango moito máis amplo de investigacións. Durante as décadas posteriores, os avances en computación permitiron analizar os patróns de difracción de forma máis precisa e rápida, reducindo significativamente o tempo necesario para resolver estruturas tridimensionais. Este progreso foi clave para o desenvolvemento da bioloxía estrutural moderna.

Na actualidade, a cristalografía de raios X converteuse nunha ferramenta esencial para a ciencia, especialmente no ámbito da biomedicina. Os científicos utilízana para estudar proteínas complexas, como as encimas e os receptores celulares, que xogan un papel crucial en enfermidades como o cancro ou o Alzheimer. A técnica foi fundamental para deseñar fármacos máis efectivos, xa que permite visualizar exactamente como unha molécula terapéutica interactúa co seu obxectivo. Mesmo coa chegada de métodos alternativos, como a criomicroscopía electrónica, a cristalografía segue sendo o estándar para obter imaxes de alta resolución a nivel atómico.

A técnica transcendeu o ámbito da bioloxía. Hoxe utilízase no estudo de materiais avanzados, como superconductores e nanomateriais, que requiren un coñecemento detallado das súas estruturas cristalinas. Estas análises contribúen a desenvolver tecnoloxías en campos tan diversos como a enerxía renovable, a electrónica e a ciencia dos materiais. O legado da cristalografía de raios X é evidente na enorme cantidade de descubrimentos científicos que se lograron desde os primeiros pasos de Dorothy, mostrando como unha técnica que comezou como unha ferramenta de laboratorio converteuse nun piar fundamental da investigación científica moderna.

FONTE: Eugenio M. Fernández Aguilar/muyinteresante.com/ciencia