Do cólera á covid, que aprendemos coas pandemias?

Os habitantes de Granada en España fan fogueiras para desinfectar as rúas durante un brote de cólera en 1850 / Hulton Arquive (Getty Images)

Hai cinco anos estabamos a empezar a sufrir os estragos dunha pandemia que deixaría millóns de mortos ao seu paso. Unha enfermidade infecciosa que nos ensinou o perigoso que pode chegar a ser algo tan minúsculo e insignificante como un microorganismo.

Con todo, non foi o primeiro episodio pandémico que sufriría o noso país. Durante o confinamento véunolo a lembrar un libro. Con data de marzo do 2021 na súa primeira edición, e baixo o impactante título de Cólera (La Felguera), apareceron as crónicas que realizou o xornalista Julio Vargas para El Liberal desde mediados de 1885. En cada unha delas daba conta da traxedia que supuxo para Madrid o penúltimo brote de cólera, cando xa se coñecía a causa da enfermidade e aínda seguía morrendo a xente. 

Hai que apuntar que a bacteria que provoca o cólera foi descuberta no ano 1883 por Robert Koch (1843- 1910), médico e microbiólogo alemán que demostrou que a orixe da enfermidade, —a súa vía de transmisión— atopábase nas augas contaminadas polas enterotoxinas do bacilo Vibrio cholerae. É aquí onde o xornalista Julio Vargas realiza un exercicio de información que leva implícita a denuncia ao mostrar a realidade dos arrabaldes de Madrid. Trátase de barrios con nomes de sonoridade escura, bautizados como Cambroneras ou as Injurias, lugares que se verían non só afectados polo brote de cólera, senón tamén polo abandono das institucións. Ante desastres así, a irresponsabilidade permite mirar para outro lado.

O cólera é unha enfermidade endémica que, desde tempos remotos, localizouse en Asia, e que chega a Europa por vez primeira entre os anos 1817 e 1823. Con iso, o século XIX será o tempo de cultivo dunha enfermidade que se caracteriza por un cadro diarreico coñecido como colerina tras un período de incubación que vai dun a dous días. Desta maneira, a morte por deshidratación chega en menos dunha semana.

No noso país sufrimos cinco brotes epidémicos entre os períodos de 1833-1834, 1853-1856, 1865-1866, 1885-1886 e 1890-1891. As primeiras vítimas de 1833 déronse en Vigo e en Barcelona en brotes simultáneos. Será no verán cando o cólera alcance Andalucía e, a partir de aquí, atravesará o noso país de punta a punta. Pode dicirse que, salvo períodos de respiro entre brotes, a epidemia non cesará ata finais do século XIX.

Vai ser en Madrid, aproveitando a cobertura do seu oficio, onde Julio Vargas levante acta xornalística. Cun estilo chairo e directo, vai mostrar a realidade das marxes. Hai que lembrar que Madrid era unha cidade que aínda tiña trazas de poblachón manchego; un lugar situado ao centro do mapa con arrabaldes de febre e miseria; unha cidade crúa onde calquera diferenza entre dous homes saldábase cun duelo a primeiro sangue. Por isto mesmo, nas redaccións dos xornais, había un salón dedicado á práctica da esgrima.

Pero mirándoo ben, botando a vista atrás, un “bichiño”, un microorganismo pandémico como o que sufrimos, segue sendo máis perigoso que calquera arma, por moita que sexa a perfidia coa que esta sexa empuñada.

FONTE: Montero González/elpais.com/ciencia