NON, OS ELEFANTES NON SON PAQUIDERMOS

Se pensamos en elefantes, á maioría vénsenos á mente o termo de paquidermo. Pero a realidade é que esta denominación tradicional non fai referencia ao clado (en bioloxía, grupo de organismos que comparten un antepasado común e todos os seus descendentes, tanto actuais como extintos) actual ao que pertencen realmente estes animais. 

O motivo é que se refire en realidade a unha característica morfolóxica, o grosor da pel, que moi pouco ten que ver coa clasificación moderna baseada nas particularidades filoxenéticas dos seres vivos.

Noutras palabras. Desde o punto de vista biolóxico, dicir que un elefante é un paquidermo equivale a clasificalos na mesma categoría que os hipopótamos ou os porcos, algo que non ten demasiado sentido desde o punto de vista xenético. Entón, por que moita xente segue chamándoos así?

En realidade, o termo paquidermo significa, literalmente, ‘pel grosa’, unha denominación que bebe das voces gregas pachys (groso) e derma (pel). Evidentemente, non se trata dunha clasificación casual.

Esta denominación foi introducida polo naturalista francés George Cuvier a principios do século XIX para agrupar a todos aqueles animais que tiñan este tipo de pel: desde os rinocerontes ata os elefantes, desde os hipopótamos ata os porcos. 

Aquela primeira denominación deveu na antiga orde Pachydermata, que, como se indicou, en realidade correspondíase cunha agrupación superficial, baseada en características morfolóxicas, non en particularidades xenéticas.

Con todo, aquela clasificación non caería nin moito menos en saco roto, pois non só perdurou durante gran parte do século XIX, senón que chegou ata os nosos días. E, en certa medida, é a responsable de que aínda sigamos chamando paquidermos aos elefantes.

O 1 de xullo de 1858 produciuse un feito transcendental na historia da bioloxía. Os naturalistas Charles Darwin e Alfred Russell Wallace presentaron conxuntamente na Sociedade Linnea unha nova teoría da evolución das especies baseada na selección natural.

O texto chamado Sobre a tendencia das especies para formar variedades; e sobre a perpetuación das variedades e especies por medios naturais de selección. Deu paso á bioloxía moderna, e, con ela, un novo sistema de clasificación taxonómica baseado na filoxenia, isto é, nas relacións de parentesco entre os distintos taxóns, e non nas formas dos animais. 

Neste senso, a medida que se introduciu o factor xenético e evolutivo na nova teoría clasificatoria, fíxose evidente que o termo paquidermo deixaba de ser adecuado para clasificar a estes animais, pois non compartían o mesmo pasado evolutivo, nin formaban parte da mesma familia.  Isto é, non procedían do mesmo fío nin tiñan as mesmas particularidades xenéticas, que son os criterios básicos da filoxenia. 

"O termo paquidermo está actualmente en desuso, pois se trata dunha denominación antiga e meramente descritiva de animais de pel grosa e sen pelo na que se incluía aos hipopótamos, rinocerontes, elefantes e manatíes, explica Miguel Casares, director xeral de Bioparc Valencia quen puntualiza, con todo, que estas especies  pertencen en realidade a grupos moi diferentes entre si: os hipopótamos son parte da orde de ungulados artiodáctilos, máis emparentados cos suidos e os ruminantes, mentres que os rinocerontes forman parte do grupo dos perisodáctilos, e están emparentados cos tapires e os équidos".  De feito, segundo apunta, os manatís serían os que están máis emparentados cos elefantes.

Algo que queda patente no seguinte feito: ningún dos animais tradicionalmente agrupados xunto cos paquidermos compartía un devanceiro común exclusivo, co que a característica da pel grosa era, de feito, unha adaptación converxente: isto é, unha coincidencia evolutiva á que chegaran especies de distintas ramas da árbore filoxenético, e non unha característica herdada dun devanceiro común. 

Se os elefantes non son paquidermos, entón que son? En realidade, estes animais son proboscidios (en latín, Proboscidea), unha orde de mamíferos placentarios que pertencen ao clado dos penungulados (cuxo significado viría ser algo parecido a ‘case pezuño’). 

Trátase dunha orde cunha soa familia: elephantidae: da que forman parte tres especies: o elefante de sabana (Loxodonta africana) o elefante de bosque (Loxodonta cyclotis) e o elefante asiático (Elephas maximus). 

Son parte dun legado moi reducido dun grupo moi diversificado xurdido hai uns 60 millóns de anos da que formaron parte outras criaturas, como os mamuts ou os mastodontes.

A palabra proboscídio provén da probóscide, que, á súa vez, é unha adaptación  da voz grega προβοσκίς (proboskis), que significa trompa ou tentáculo. A primeira referencia histórica deste clado fai referencia a espécimenes que poboaron África hai uns 60 millóns de anos, durante o período paleoceno, aínda que naquela época os proboscidios eran moito máis pequenos que os actuais elefantes.

Entón, por que seguimos chamando aos elefantes paquidermos? Este termo deixou de ser válido desde o punto de vista taxonómico, aínda que actualmente aínda se usa na linguaxe popular e literaria para referirse aos elefantes. Mesmo se usa en contextos científicos para agrupar á familia dos elefántidos, á que tamén pertencen os mamuts e os mastodontes.

Evidentemente, para moitos lectores resulta moito máis complicado falar de proboscidios que de paquidermos. Con todo, habería que lembrar que a denominación taxonómica non responde a ningún capricho. En realidade, a terminoloxía ilustra ata que punto a ciencia avanza desde clasificacións baseadas en trazos superficiais ata sistemas que reflicten verdadeiras relacións evolutivas. 

FONTE: Sergi Alcalde/ nationalgeographic.com.es    Imaxe: Beverly Joubert/National Geographic Creative