Os elefantes van onde está o sal

A fauna africana acode a lugares con concentracións de sodio, como no parque nacional Etosha, unha enorme salina en Namibia, á que pertence esta imaxe / Arco Christian (Getty Images/imageBROKER RF)

Entre os ingredientes da receita da vida, como o carbono, o hidróxeno ou o osíxeno, os máis abundantes, o nitróxeno o fosforo ou o potasio, hai un, para algúns, o sétimo dos macronutrientes, tan esencial na cociña como na natureza: o sodio (símbolo Na). É escaso, apenas representa o 3% da codia terrestre, e a inmensa maioría non é bioasimilable. En grandes cantidades mátao todo, como buscaron facer os romanos con Cartago cubríndoa de sal. Pero o seu papel desconcerta aos científicos: estando case ausente das plantas, os herbívoros (e o resto de animais tras eles) morrerían sen o chisco dun elemento que necesitan para o seu metabolismo e fisioloxía celular. Agora, un mapa do sodio de África mostra que alí onde hai maior dispoñibilidade, é onde prosperan os grandes animais, como xirafas, rinocerontes ou elefantes. E onde escasea, escasean eles.

“África occidental e partes da central teñen unha alta produtividade, o que significa que hai abundante forraxe dispoñible para os herbívoros”, lembra Andrew Abraham, investigador da Universidade Municipal de Nova York e primeiro autor deste mapa do sal, investigación publicada en Nature Ecology and Evolution. “Con todo, durante moito tempo existiu un misterio sobre por que non hai máis megaherbívoros nestas zonas”, engade. En efecto, a diferenza do que sucede na franxa sur do Sahel, nas sabanas do leste e sur do continente, con gran densidade de grandes herbívoros a pesar de contar con menor dispoñibilidade vexetal, hai outras zonas do África subsahariana onde non hai nin elefantes, nin xirafas, nin rinocerontes. Tampouco existen poboacións de grandes ungulados, como as cebras. Parece un absurdo.

Unha trintena de científicos, encabezados por Abraham, atopáronlle sentido. Elaboraron un mapa cunha resolución duns 10 quilómetros por 10 quilómetros cos datos de concentración de sodio nas follas de decenas de especies de plantas presentes en cada cuadrícula. Para iso, tomaron 4.258 mostras en 268 localizacións e co apoio de aprendizaxe de máquinas escalaron os seus resultados a todo o subcontinente. Aínda que nas costas manda a maior achega de aerosois do mar, nas zonas interiores, a cantidade de Na foliar é, para os autores do estudo, un indicador fiable da cantidade de sodio na contorna.

Entón solaparon este mapa do sal de África cun máis coñecido, o da distribución das especies de mamíferos herbívoros de máis de dous quilogramos de peso. Para conectar ambos os mapas, analizaron a cantidade de sodio presente en 1.356 mostras de feces de exemplares de 28 especies diferentes. Viron entón que nas zonas onde dominan plantas con maior concentración de Na, é onde hai unha maior abundancia de grandes herbívoros. Entre esas zonas están as que adoitan aparecer nos documentais: o delta do Okavango, a conca de Turkana, as planicies de Tanzania ou Quenia do conglomerado Serengueti e Masai Mara...

“Segundo a nosa investigación, cremos que o sal, probablemente en conxunción con outros factores como a caza excesiva e a infertilidade do chan, desempeñan un papel importante na limitación da poboación”, conta nun correo Abraham, que traballa agora sobre o terreo, en Sudáfrica. “No continente africano, a dispoñibilidade de sodio varía máis de mil veces entre plantas”, conta o científico estadounidense. Mediron concentracións tan baixas de apenas unha decena de miligramos por quilo de folla ata outras tan altas como 85.000 mg en especies halófilas, as adaptadas a contornas moi salinos como marismas, desertos salinos ou zonas costeiras. “Isto significa que, en moitas zonas, os herbívoros silvestres simplemente non poden obter suficiente sal na súa dieta”.

Tomadas en conxunto todas as especies de herbívoros, a conexión era moi débil. Pero ao illar aos animais máis grandes, a relación era moito máis evidente. “En investigacións previas, os meus colegas e eu demostramos que o requirimento de sodio aumenta desproporcionadamente coa masa corporal; é dicir, os animais máis grandes parecen necesitar relativamente máis sal en cada bocado para satisfacer as súas necesidades”, explica Abraham. En efecto, en 2023, publicaron un traballo que mostraba como, canto máis grandes, maior número de condutas de procura de fontes alternativas de sodio, como baños en marismas salinas ou chupar rochas ricas en sales coma se fose un caramelo.

“En Quenia, os elefantes entran en covas para consumir rochas ricas en sodio, e na selva tropical do Congo escavan en busca de sal nos leitos dos ríos”, detalla Abraham. “Sábese que os gorilas peléxanse polos alimentos máis salgados, mentres que os rinocerontes, os ñus e as cebras adoitan reunirse nas salinas, desde o deserto de Kalahari ata o Masái Mara”, engade.

Sen papel algún na fisioloxía vexetal, nos animais, o sodio forma parella co potasio no máis básico da vida, abrindo e pechando o paso a través das membranas das células. É clave para o equilibrio hídrico, sinalización nerviosa ou a resposta muscular. Outro dato mostra a súa relevancia: as femias dos mamíferos dobran as súas necesidades de sal tanto durante a xestación como a lactación. No caso dos herbívoros, ademais, crecen as evidencias de que a falta de sodio pode provocar a inanición da flora intestinal. E esta é clave na complexa dixestión deste grupo de animais, que extraen todo o mollo a algo tan pobre en nutrientes como as follas ou a herba.

Elizabeth Borer é ecóloga na Universidade de Minnesota (Estados Unidos) e investigou como de repartido está o sodio polo mundo. Os seus traballos demostraron que, aínda que o sodio é tóxico para as plantas, existe un enorme abanico de concentracións nas súas follas. Ao intrigante fenómeno de que as plantas non necesitan un sodio que é vital para os animais que llos comen, Borer apunta algunhas explicacións. Unha é un problema bioquímico. “O sodio no chan pode dificultar que as plantas absorban auga a través das súas raíces, creando condicións similares a unha seca. Unha vez dentro dunha planta, o pode ser tóxico, alterando os procesos celulares e prexudicando a fotosíntesis”, di Borer, que non interveu neste novo estudo.

A outra explicación recoñécea especulativa, pero engade máis intriga, e teñen que ver coa selección natural:“A miña segunda reflexión é que como os animais necesitan sodio na súa dieta, as plantas con alto contido de sodio probablemente serían máis atractivas para os herbívoros. Este atractivo sería desventaxoso para elas, mentres que un baixo contido de sodio sería protector”.

FONTE: Miguel Ángel Criado/elpais.com