CANDO O VATICANO RECOÑECEU QUE GALILEO TIÑA RAZÓN

“Eppur se muove” (e a pesar de todo, móvese). É unha das citas máis famosas da historia da ciencia, aínda que é dubidoso que o astrónomo italiano Galileo Galilei (15 de febreiro de 1564 – 8 de xaneiro de 1642), a quen se lle atribúe, chegase xamais a pronunciala. E menos ante a Inquisición que obrigouno a retractarse da súa teoría  heliocéntrica. Pero a aparición destas palabras camufladas nun retrato de Galileo pintado pola Escola de Murillo tras a morte do científico incorporounas ao acervo popular, fundando a idea de que o eminente astrónomo nunca renunciou á súa convicción.

Galileo Galilei (1564-1642), por un pintor italiano descoñecido / Wellcome Images

Galileo foi condenado pola súa teoría de que a Terra viraba en torno ao Sol, e non ao contrario; unha idea que o 24 de febreiro de 1616 a Inquisición da Igrexa católica declarou “formalmente herética”, ademais de “ridícula e absurda na súa filosofía”. O  heliocentrismo converteuse en materia de discusión teolóxica por mor da obra de Galileo Sidereus Nuncius (Mensaxeiro sideral), publicada en 1610. Nela o astrónomo achegaba as súas observacións telescópicas para apoiar a hipótese heliocéntrica; unha idea que, con todo, levaba circulando nos tratados celestes durante case un século.

Galileo fronte á Santa Inquisición / Cristiano Banti (1857)

O heliocentrismo foi unha formulación acariñada desde a antigüidade, atribuíndose a súa primeira formulación no mundo occidental ao matemático grego Aristarco de Samos no século III antes de Cristo. Con todo, foi o polaco Nicolás Copérnico quen en 1543 refutó o sistema xeocéntrico de Ptolomeo no seu libro De revolutionibus orbium coelestium (Sobre as revolucións das esferas celestes), publicado pouco antes da súa morte e que orixinou outra expresión prestada da ciencia á lingua popular: o xir  copernicano. Pero aínda que a obra de Copérnico considérase fundacional da ciencia astronómica, curiosamente no seu día a teoría copernicana non levantou os receos da Igrexa católica, que a contemplaba como unha hipótese matemática e non como un fenómeno físico real.

Foi Galileo quen transformou o heliocentrismo nunha explicación da natureza, ao lograr unha observación do firmamento inédita ata entón grazas á súa invención en 1609 do primeiro telescopio funcional. Entre outras razóns, as catro lúas de Xúpiter descubertas por Galileo refutaban a idea de que todos os corpos celestes viraban ao redor da Terra como centro do universo, e as fases de Venus suxerían que este planeta orbitaba en torno ao Sol. A defensa d  heliocentrismo como unha idea práctica comezou a incomodar á Igrexa católica, que mantiña a interpretación literal da Biblia segundo a cal a Terra é inmóbil, mentres que o Sol sae e ponse.

Pero de feito non foi a publicación da obra de Galileo o que comezou a suscitar a reacción da Igrexa, senón unha carta que o astrónomo enviou en 1613 ao seu antigo alumno Benedetto Castelli, e na que suxería que a interpretación da Biblia debía ser flexible e non contradicir as observacións da natureza. En febreiro de 1615, unha copia da carta chegou a mans da Congregación do Santo Oficio, que o 19 de febreiro do ano seguinte convocaba unha comisión de teólogos para ditaminar sobre as afirmacións de Galileo. Seis días despois, a comisión publicaba o seu veredicto, ordenando a Galileo mediante un requirimento que abandonase a súa “opinión de que o Sol se sitúa no centro do mundo e a Terra móvese”, e que se abstivese de “sostela, ensinala ou defendela de calquera xeito, oralmente ou por escrito”. Doutro xeito, proseguía o documento, o Santo Oficio emprendería “procedementos contra el”. Segundo precisa a acta do ditame, Galileo “accedeu a este requirimento e prometeu obedecer”.

Escenografía do sistema mundial copernicano / Andreas Cellarius (1661)

Por mor daquel episodio a Iglexa prohibiu as obras de Copérnico e Galileo. Con todo, en 1632 o italiano ratificábase nas súas ideas na súa obra Diálogos sobre os dous máximos sistemas do mundo, o que levouno a ser xulgado pola Inquisición. O 22 de xuño de 1633 o astrónomo era condenado por herexía e sentenciado a prisión indefinida, o que lle levou a abxurar das súas ideas por escrito e a dar pé á lenda da frase que dificilmente chegou a pronunciar. Ao día seguinte a súa pena foi conmutada por un arresto domiciliario. A prohibición das obras de Copérnico e Galileo mantívose ata 1835, e non foi ata 1992 cando o Papa Xoán Paulo II recoñeceu “o erro dos teólogos da época”, precisando que “á Biblia non lle concirnen os detalles do mundo físico, cuxa comprensión é competencia da experiencia e o razoamento humanos”.

Con todo, para o xesuíta e astrónomo George Coyne, antigo director do Observatorio Vaticano, a declaración de Xoán Paulo II perpetúa “un mito” ao referirse ao caso de Galileo como unha “tráxica incomprensión mutua”. “É un caso histórico xenuíno dun contraste real e continuado entre unha estrutura eclesiástica de autoridade intrínseca e a liberdade para buscar a verdade en calquera empeño humano”, valora Coyne. Segundo o astrónomo, non se recoñeceu explicitamente a “traxedia” que supuxo poñer fin á carreira do que foi “un pioneiro da ciencia moderna”.

Galileo morreu en 1642, cego por mor dun glaucoma e aínda en arresto domiciliario. Eppur se muove? O certo é que nunca rompeu o seu xuramento. Pouco antes de morrer, escribiu: “A falsidade do sistema copernicano non debería poñerse en dúbida de ningunha maneira, e sobre todo non por nós católicos, que temos a innegable autoridade das Sacras Escrituras, interpretadas polos mellores teólogos”. Pero tamén engadiu: “Se as observacións e conxecturas de Copérnico son insuficientes, as de Ptolomeo, Aristóteles e os seus seguidores son na miña opinión aínda máis falsas”.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com