FÉLIX HOFFMAN: O HOME QUE INVENTOU A ASPIRINA E A HEROÍNA

Aínda que os libros e enciclopedias do século  XX sinalaban ao farmacéutico alemán Felix Hoffmann como inventor da aspirina, nas últimas dúas décadas volveron as disputas sobre a paternidade do primeiro medicamento milagre e por iso a Wikipedia déixaa no aire, atribuíndoa a “científicos de Bayer”. A versión oficial, a da propia compañía farmacéutica, segue concedendo o mérito único a Hoffmann no desenvolvemento do ácido acetilsalicílico e deixa fóra desa historia a outros importantes personaxes e detalles. As outras versións son máis suculentas, e cóntannos que o controvertido pai da aspirina foi ademais quen descubriu a heroína, a  adictiva droga cuxo invento ninguén se atribúe.

 

Retrato de Felix Hoffman, o descubridor do mecanismo para producir ácido acetilsalicílico na súa forma máis pura e estable / Wikimedia  Commons

Na ciencia, como en moitas outras disciplinas humanas, a historia escríbena os gañadores. Así, en 1934, Felix Hoffmann (21 xaneiro 1868 – 8 febreiro 1946) contaba a súa versión nunha nota ao pé dunha enciclopedia alemá. Nos anos 1890 o seu pai sufría reumatismo e padecía tamén os efectos secundarios do tratamento daquela época para aliviar esas dores: os sales de ácido salicílico, que tiñan un sabor tremendamente amargo e, nas elevadas doses receitadas aos pacientes (6 a 8 gramos), producían fortes irritacións nos seus estómagos. A cura era unha penitencia diaria para Herr Hoffmann e pediulle unha alternativa ao seu fillo Felix, que en 1897 era un mozo investigador da compañía farmacéutica Friedrich Bayer & Co.

Á marxe dese idealizado relato, os feitos probados son que Felix Hoffmann graduouse como farmacéutico na Universidade de Munich con honras en 1891 e que, tras un igualmente exitoso doutoramento, comezou a traballar en 1894 en Bayer, unha empresa química que ata entón destacara na produción de tinguiduras sintéticas. Hoffmann incorporouse ao recentemente creado laboratorio de farmacoloxía, para investigar novos medicamentos baixo a dirección de Heinrich Dreser (1 outubro 1860 – 21 decembro 1924), un  metódico investigador que está considerado o primeiro que usou tests a gran escala con animais para probar a seguridade dos fármacos.

Tamén é un feito que xa en 1853 o químico francés Charles Frédéric Gerhardt engadiu anhídrido acético á salicina, para sintetizar por primeira vez o ácido acetilsalicílico. Gerhardt buscaba unha forma menos irritante da salicina, esa amarelada, cristalina e moi amarga substancia que outros químicos illaran na década de 1820, a partir do extracto das follas e a cortiza de varios tipos de salgueiros, que se usaba desde a antigüidade para aliviar a dor e a febre. Gerhardt obtivera o composto que acabou protagonizando esta historia, pero nunha forma moi inestable e impura. Así que non espertou maior interese e todo se centrou no ácido salicílico, que en 1859 Herman Kolbe identificou como o verdadeiro principio activo da salicina. Kolbe logrou un método para sintetizalo con extrema pureza e a escala industrial; algo que foi aproveitado por un dos seus discípulos, Friedrich von Heyden, quen en 1874 empezou a fabricar e vender o ácido salicílico a un prezo moito máis barato que os tradicionais extractos de salgueiro. O problema eran os severos efectos secundarios que producía, eses mesmos que amargaban a Herr Hoffmann.

Mostra de ácido salicílico / Adam001d

Algunhas fontes aseguran que a compañía Heyden empezara fabricar ácido acetilsalicílico como alternativa, pero sen un nome comercial, seguindo o método desenvolvido por Schröder, Prinzhorn e Kraut en 1869. O gran mérito de Felix Hoffmann nesta historia é que o 10 de agosto de 1897, tal e como deixou rexistrado no seu caderno de laboratorio, finalmente atopou un método moito mellor para producir acedo acetilsalicílico, nunha forma máis pura e estable.

Hoffmann era entón un investigador novato que recibira o encargo dos seus xefes de pasarse o verán acetilando moléculas. É dicir, engadindo o grupo químico acetilo (CH₃ CO) a todo tipo de compostos farmacolóxicamente activos, coa esperanza de poder mellorar a súa potencia ou diminuír os seus efectos secundarios. Non era unha estratexia nova para Bayer, que así lograra producir en 1887 a fenatecina, o seu primeiro medicamento. Así que o logro de Hoffmann non chamou moito a atención ao principio. De feito, Heinrich Dreser, o responsable de todos os ensaios previos ao lanzamento dos fármacos, non tiña demasiado interese na acetilación do ácido salicílico debido á súa mala reputación.

O que de verdade lle interesaba a Dreser era producir codeína, e para iso pediu a Hoffmann que acetilase a morfina. Así que o mozo investigador seguiu coa súa tarefa de verán, pasou á seguinte molécula e, apenas dez días despois descubrir (sen sabelo aínda) a aspirina, coa  morfina logrou un resultado moi sorprendente que esta vez si entusiasmou aos seus xefes.

En lugar da esperada codeína, o 21 de agosto de 1897, Felix Hoffmann obtivo  diamorfina, unha substancia que nas probas dirixidas por Dreser demostrou ser moito máis efectiva que a morfina. Marabillados polo seu heroico logro, os farmacólogos de Bayer chamaron heroína a este novo medicamento, e en 1898 deron vía libre á súa comercialización como “un substituto non  adictivo da morfina”, indicado para aliviar a severa tose dos tuberculosos ou as agudas dores das parturientas. A heroína, que se vendía sen necesidade de prescrición médica, foi un gran éxito para Bayer e para outros fabricantes farmacéuticos ata que se demostrou que era moito máis adictiva que a morfina, e foi prohibida en 1925 pola Sociedade das Nacións.

Botella de heroína comercializada por Bayer nos anos 1920, que contiña 5 gramos da substancia / Wikimedia Commons

Tras o éxito inicial da heroína, que Bayer omite ao contar a versión oficial desta historia, Heinrich Dreser si accedeu a investigar o potencial do ácido acetilsalicílico. Os ensaios con animais demostraron as súas efectivas propiedades para combater a inflamación, a dor e a febre, e os propios investigadores da compañía probaron eles mesmos que non producía as intolerables molestias do do ácido salicílico. Dreser publicou en 1899 o primeiro informe científico sobre o novo medicamento, que inmediatamente decidiu comercializar baixo o nome de aspirina.

No seu artigo de investigación, Heinrich Dreser non mencionou nin a Hoffmann a Arthur Eichengrün (13 agosto 1867 – 23 decembro 1949), outro empregado de Bayer que meses antes de morrer reivindicouse como o verdadeiro inventor da aspirina, coincidindo co seu 50 aniversario. Eichengrün alegou que el foi quen dirixiu as probas de laboratorio (que Hoffmann simplemente executaría) e quen impulsou os ensaios clínicos do ácido acetilsalicílico, vencendo as reticencias de Dreser e logrando que finalmente a aspirina fose comercializada. Esta versión alternativa da historia foi ignorada ata que en 1999 o científico Walter Sneader defendeuna nunha conferencia da Royal Society celebrada con motivo do centenario da aspirina, sostendo a posibilidade de que Eichengrün fose borrado desta historia, durante o réxime nazi, por ser xudeu.

Continúan aparecendo estudos que suxiren novos usos para a aspirina / Roger Mulligan

A farmacéutica Bayer negou estas reclamacións nun comunicado de prensa, alegando que Eichengrün non era o superior de Hoffmann e achegando o seu caderno de laboratorio e a patente da aspirina en EEUU (concedida o 27 de febreiro de 1900) como probas de que Felix Hoffmann debe seguir figurando na historia como o home que culminou o descubrimento da aspirina. O certo é que nin el nin Eichengrün (nin todos os investigadores que antes contribuíron a esta carreira científica) chegaron a recibir parte dos beneficios cultivados polo enorme éxito comercial da aspirina. O único que si o fixo foi Heinrich Dreser, quen amasou unha fortuna grazas aos royalties que cobrou polos ensaios da aspirina e a heroína. Á marxe das disputas sobre quen foi o descubridor, as diferentes versións revélannos que Dreser foi o home detrás do medicamento máis apreciado e da droga máis temida do século XX.

FONTE: Francisco Doménech/bbvaopenmind.com