AMPÈRE: O NEWTON DA ELECTRICIDADE

O 24 de novembro de 1793, catro anos e uns meses despois da toma da  Bastilla, Jean-Jacques Ampère, un próspero comerciante de sedas de Lyon vinculado ao partido xirondino, subía os últimos banzos que o conducían ao patíbulo. Detido, xulgado e condenado á pena capital, ese día era guillotinado e convertíase así nunha vítima máis das idas e vindas revolucionarias. A morte na guillotina do seu pai, ao que estaba moi unido, afectou profundamente o moz  André-Marie Ampère (20 de xaneiro 1775 – 10 de xuño 1836), entón de 18 anos, sumíndolle nunha profunda depresión que o tivo illado durante varios anos na casa de campo familiar, situada a dez quilómetros de Lyon. Alí, sen apenas contacto co mundo exterior, dedicouse a devorar case como un poseso a magnífica biblioteca do seu pai.

André-Marie Ampère / Wikipedia

André-Marie Ampère foi un neno prodixio educado baixo a influencia do filósofo Rousseau, do que o seu pai era un fervente seguidor e, polo que seguindo as ideas plasmadas no Emilio,  André-Marie nunca foi á escola, excepto para dar clase el mesmo. Tras varios anos dando clases particulares de matemáticas conseguiu unha praza de profesor de física e química na Escola Central de Ain (Bourg-en-Bresse) ata 1804, data na que se convertería en profesor de análise matemática na Escola Politécnica de París.

En 1808, Napoleón chegou a nomealo inspector xeneral do sistema universitario francés (posto que ocuparía ata a súa morte) e xa en 1814 consegue entrar na Academia de Ciencias de Francia, na sección de xeometría. En contraste coa súa traxectoria profesional, a súa vida persoal foi complicada e moi difícil, e levoulle a vivir momentos como a morte do seu pai na guillotina, o falecemento da súa primeira esposa, a separación da súa segunda esposa etc…

Ampère é un dos 72 científicos e enxeñeiros franceses ilustres cuxos nomes aparecen encima dos catro arcos da Torre Eiffel, como Foucault, Fourier, Fresnel,Laplace, Lavoisier, Malus ou  oisson, entre outros.

Imaxe do lateral da Tour Eiffel no que está escrito o nome de *Ámpere (dereita) /  Wikimedia commons/Rama

André-Marie mostrou grandes calidades para as matemáticas e paseouse pola óptica e pola química, e mesmo pódese cualificar como case un bo químico, xa que case descobre o cloro, case descobre o iodo e case descobre a lei de Avogadro, que fora enunciada 3 anos antes pero que el descoñecía, feito polo cal tamén a coñecen en Francia como lei de Avogadro-Ampère. Aínda que en matemáticas realizou algunhas achegas de certa relevancia (álxebra, análise matemática e cálculo de probabilidades), non cabe dúbida de que a súa  maior contribución máis importante tivo lugar na área do electromagnetismo, á idade de 45 anos.

En 1820 o danés Hans Christian Oersted descubriu que unha corrente eléctrica desviaba unha agulla imantada situada nas súas proximidades. Se a corrente eléctrica era capaz de facer virar a agulla imantada, Oersted concluíu que esta corrente producía efectos magnéticos e que a electricidade e o magnetismo non son fenómenos independentes. Publicou os seus resultados no artigo “Experimenta circa effectum conflictus electrici in acum magneticam” (Experimentos sobre o efecto dunha corrente de electricidade sobre a agulla magnética). Ese mesmo ano, Ampère tivo noticias do incrible descubrimento realizado por Oersted, ese “conflictus electrici” que era capaz de facer que se desviase unha agulla imantada. Oersted comprobara que a electricidade produce efectos magnéticos. A diferenza doutros científicos franceses que pensaban que os grandes descubrimentos só podían realizarse en Francia, Ampère estudou e obtivo importantes conclusións deste experimento que, ata o momento, era un gran descubrimento, pero nada máis. Durante o verán de 1820 repetiu o experimento de Oersted e concluíu que se unha corrente eléctrica produce efectos magnéticos sobre un imán, “por que non ía producir efectos magnéticos sobre outra corrente?”. En setembro dese ano expuxo os seus resultados diante da Academia de Ciencias en varias sesións. Nunha desas charlas presentou a regra do homiño (“reglè du bonhomme”):

“Este homiño colócase no sentido da corrente (a corrente percorre o seu corpo desde os pés á cabeza), o home mira o punto que nos interesa e estende o seu brazo esquerdo de modo que o brazo indica a dirección do campo magnético”.

O “homiño” de Ampère / Fondos Ampère. Arquivos da Academia de Ciencias, París.

Noutra das sesións diante da Academia Ampère anunciou un feito novo: era posible a acción mutua entre correntes sen que interviñese ningún imán. Dous fíos condutores paralelos polos que circulan correntes eléctricas atráense ou se repelen en función de se os sentidos das correntes son iguais ou opostos, respectivamente. Pouco tempo despois Ampère formularía a expresión matemática que explicaba estas forzas entre correntes eléctricas.

En 1826 publicou “A teoría matemática dos fenómenos electrodinámicos deducida unicamente da experiencia”, libro no que afirma que “o magnetismo é electricidade en movemento” e que “os fenómenos magnéticos dependen só da existencia e do movemento de cargas eléctricas”. Ampère explicou a existencia de imáns permanentes introducindo a idea de que o magnetismo dos imáns permanentes está producido por unha pequena corrente a nivel molecular que el chamou molécula electrodinámica e cuxo resultado é unha corrente superficial, a corrente amperiana, semellante á corrente real que circula por un solenoide. Deste xeito, todos os efectos magnéticos débense ao movemento de cargas eléctricas, tanto a nivel macroscópico como microscópico. O amperio, unidade de intensidade de corrente eléctrica, unha das unidades básicas do Sistema Internacional de Unidades, denomínase así na súa honra.

Correntes amperianas nun imán / A. Beléndez

Non hai dúbida que  Ampère é un dos “grandes” do electromagnetismo e foi precisamente outro dos “grandes”, James Clerk Maxwell no seu (Tratado de Electricidade e Magnetismo, Treatise on Electricity and Magnetism) quen o denominou "o Newton da electricidade":

André-Marie Ampère falecía o 10 de xuño de 1836 en Marsella onde, a pesar do seu lamentable estado de saúde, viaxara para realizar unha inspección universitaria. Os seus restos descansan no cemiterio de Montmartre de París, nunha tumba que comparte co seu querido e admirado pai Jean-Jacques.

FONTE: Augusto Beléndez/bbvaopenmind.com/ciencia