OS ANIMAIS ESTÁN ENCOLLENDO

A variación xenética que permitía que un salmón pasase catro anos no mar alcanzando os 20 quilos de peso está a desaparecer de entre os salmóns atlánticos / Mikko Kytökorpi

Os ratos de campo (Apodemus sylvaticus) do parque nacional de Doñana pesan hoxe un terzo do que pesaban hai 40 anos. As píntegas de fazulas grises do norte (Plethodon montanus) dos montes Apalaches (EE UU) encolleron un 8% desde 1960. Os salmóns do norte de Finlandia (Salmo salgar) son máis pequenos e chegan antes á madurez sexual que hai catro décadas. E un dos xigantes do mar, a balea dos vascos (Eubalaena glacialis), minguou máis dun metro desde os anos oitenta. Que está a pasar cos animais? 

Nos últimos anos fóronse acumulando probas de que está en curso a chamada sexta gran extinción. O ritmo de desaparición de especies é 100 veces maior desde o século  XX. As causas son diversas, algunhas globais, como o cambio climático ou a pesca, e outras máis rexionais, como a deforestación das selvas tropicais. Pero todas ou case todas son directa ou indirectamente provocadas polos humanos. Con todo, non todas as especies sófrena por igual: traballos recentes demostraron que canto máis grande é o animal, máis en perigo está a especie. E hai outro fenómeno que se está producindo dentro de moitas poboacións: xa non se trata de que sexan cada vez menos en número, senón de que son máis e máis pequenos. Este fenómeno de encollemento prodúcese en todas as familias do reino animal.

O caso dos ratos de Doñana é un dos máis extremos. A súa poboación, como a doutros pequenos roedores do parque, foi minguando nos últimos anos. Un artigo científico na revista ambiental Quercus dá algúns datos. En 1978, cando os científicos empezaron a poñer trampas para calcular as poboacións, capturaron 300 liróns caretos e 200 ratos de campo. Usando unha cantidade similar de trampas por noite na mesma zona, cada poucos anos repetiron a mostraxe e sempre observaron unha tendencia á baixa. Corenta anos despois xa non acharon ningún lirón careto, e só 27 ratos. Igual de rechamante é o feito de que os poucos que quedan pasaron de ter unha media de 30 gramos a sumar apenas 20 gramos.

Miguel Delibes de Castro, profesor honorífico da Estación Biolóxica de Doñana, apunta varias posibles causas do empequenecemento dos ratos. “A primeira é climática, ten que ver coa temperatura”, di. E lembra o que estipula a regra de Bergmann, unha especie de lei biolóxica segundo a cal dentro da mesma especie os animais que habitan en lugares máis fríos tenden a ser máis grandes que os seus conxéneres de zonas máis cálidas. Doñana, como toda a rexión, foise quentando nas últimas décadas polo cambio climático. “Os ratos agora acharían o óptimo con tamaños máis pequenos”, engade Delibes de Castro.

Outra posibilidade é máis específica do parque: que a ausencia de coellos estea a provocar que os depredadores se ceben cos roedores máis grandes. Isto causaría unha presión selectiva en favor dos máis pequenos. Con todo, para saber se tal presión incorporouse á xenética dos ratos habería que pescudar se se produciron variacións na parte do xenoma que ten que ver co tamaño. E isto si que o observaron cos salmóns atlánticos no outro extremo de Europa, no norte de Finlandia.

O biólogo da Universidade de Helsinqui (Finlandia) Craig Primmer leva anos estudando os cambios xenéticos nos salmóns. En particular, fixouse nas variacións nun xene, o  vgll3, que aparece relacionado con “a idade na que os salmóns regresan da súa migración mariña, maduran e reprodúcense”. Ese xene intervén tamén no inicio da puberdade nos humanos. O papel na maduración dos peixes é clave no tamaño que poidan alcanzar.

Primmer estivo investigando dúas poboacións de salmóns que regresan a dous ríos diferentes a  desovar e morrer. Uns, os do río Inarojoki, non cambiaron de tamaño medio en case 40 anos. Os segundos, o do río Tenojoki, perderon a metade do seu peso medio nos machos e un 10% nas femias. Ao estudar os seus xenes, non detectaron grandes cambios nos salmóns do primeiro río, pero no segundo a frecuencia da variante xenética que favorece un maior tamaño reduciuse nun 18% en catro décadas.

Primmer ten dúas posibles explicacións a esta redución: “Unha é a menor supervivencia do salmón durante a súa migración mariña, o que tería un efecto maior (negativo) na daqueles individuos que pasan máis anos no mar, é dicir, os de maduración tardía, que tamén son os máis grandes. A outra é que a pesca selectiva de individuos máis grandes podería resultar nunha redución do tamaño medio. En ambos os casos, sería adaptativo (maior probabilidade de sobrevivir para reproducirse) que o salmón regresase do mar antes e, por tanto, sería máis pequeno en media”.

O adianto da migración é un dos maiores impactos que está a ter o cambio climático en moitas especies, en particular entre as aves. É o que veñen comprobando ornitólogos do Museo Field de Historia Natural (Chicago, EE UU). Desde hai décadas teñen o macabro costume de recoller os paxaros que chocan contra os rañaceos próximos. Os edificios están no medio da migración cara ao sur. E comprobaron que as aves cada vez chocan antes. Pero ao medilas e pesalas tamén han visto que pesan cada vez menos aínda que as súas ás sexan cada vez máis grandes. 

O ornitólogo da Universidade de Michigan (EE UU) Brian Weeks expón as dúas hipóteses que hai sobre estes cambios: “Un tamaño corporal máis pequeno significa que hai un maior cociente de área superficial por volume. Isto pode axudar a disipar a calor e conferir unha vantaxe selectiva en temperaturas máis cálidas. Isto está relacionado coa explicación clásica da relación espacial entre tamaño e temperatura”, di. Por tanto, aparece de novo a regra de Bergmann vista nos ratos de Doñana. A outra explicación ten que ver coa plasticidade, coa capacidade de adaptarse aos cambios máis rápidos: “Neste caso, os individuos que crecen en contornas con temperaturas máis cálidas desenvólvense máis rápido, pero son máis pequenos; isto non necesita de ningunha selección nin cambio xenético. Este mecanismo está moi estendido entre os ectotermos [animais de sangue fría] e tamén pode ser o que está a impulsar a relación entre temperatura e tamaño nos endotermos, pero non o sabemos”, conclúe Weeks.

Esas dúbidas dominan ás certezas sobre a universalidade do encollemento da vida animal e as súas causas. Jennifer Sheridan, do Museo de Historia Natural Carnegie (Pittsburgh, EE UU), publicou hai unha década unha revisión sobre o que a ciencia sabía do que estaba a pasar cos animais. Agora está a revisar de novo os últimos estudos e segue sen haber unha resposta clara sobre o que e os porqués.

“Curiosamente, o proceso de contracción non parece ser universal e aínda estamos a tratar de saber máis sobre patróns xerais”, responde Sheridan nun correo. Entre as dúbidas, “aínda non sabemos se a redución de tamaño é máis común entre os ectotermos ou nos endotermos (nos dous houbo  encogimiento, pero tamén ausencia de cambios), ou se os organismos tropicais ou os de climas tépedos teñen máis probabilidades de sufrir este impacto”, engade. No seu novo estudo, aínda por publicar, volven observar que non hai unanimidade sobre o carácter universal do empequenecemento.

Máis certezas existen sobre as causas, aínda que Sheridan lembra que hai que ir caso por caso: “Para os casos nos que a alteración da temperatura é a responsable, é bastante seguro dicir que son antropoxénicos, porque sabemos que o cambio climático é en gran medida antropoxénico. Hai outros exemplos de diminución de tamaño non relacionados co cambio climático, como os debidos a presións pesqueiras, que tamén son debidas aos humanos. Máis aló diso, ata que se identifiquen os mecanismos específicos, non saberemos canto de todo isto débese a causas antropoxénicas”.

FONTE: Miguel Ángel Criado/elpais.com/ciencia