O EFECTO LÁZARO

Un exemplar de rato de Gould, especie redescuberta en máis dun século despois de que se crese extinguida / Australian Wildlife Conservancy/Wayne Lawler

A última vez que se avistou un rato de Gould (Pseudomys gouldii) foi en 1895. Desde entón, este pequeno roedor característico de Australia considerábase extinto. Pero, 125 anos despois, un grupo de investigadores deste país redescubriron a especie, esta vez nunha pequena illa da bahía Shark, ao oeste do país. Os expertos estaban a comparar o ADN de ratos expostos en museos londinienses e australianos co de exemplares vivos. Descubriron que o que ata entón crían que se trataba dun rato da bahía Shark, era en realidade un rato de Gould. A especie non estaba extinta, só permanecera escondida durante máis dun século. 

Aínda que poida parecer sorprendente, o caso dos ratos de Gould non é único. Este fenómeno (o feito de que certas especies se dean por extinguidas e se redescubran moitos anos despois) é relativamente frecuente. De feito, ten o seu propio nome: efecto Lázaro, en referencia á pasaxe da Biblia no que Xesucristo resucita de entre os mortos a Lázaro de Betania.

Segundo David Roberts, do Instituto Durrell de Conservación e Ecoloxía da Universidade de Kent (Reino Unido) e autor de varios artigos sobre o tema, a culpa téñena os datos: “Normalmente, os científicos usan os mellores datos dispoñibles para listar unha especie como extinta. Ás veces equivócanse por culpa da falta de datos”. O investigador, que fixo traballo de campo en África, Madagascar e nas illas do océano Índico occidental, tamén apunta aos medios de comunicación e a ONG, que poden utilizar certos termos de maneira incorrecta. “Se alguén atopa unha especie que non foi vista en 20 anos, alguén pode dicir que foi redescuberta, pero de feito ninguén dixo que estivese extinta”, di Roberts.

Un dos exemplos máis paradigmáticos do efecto Lázaro é o do celacanto. Este peixe prehistórico críase extinto desde hai 65 millóns de anos, pero foi redescuberto en 1938. Os últimos individuos atopados avistáronse na costa sueste de África, preto de Madagascar, e nalgúns puntos de Indonesia. Unha análise posterior dos seus xenes determinou que se trataba de dúas subespecies diferentes (a que habita en Indonesia e a que se baña na costa africana) que se separaron hai millóns de anos. Un estudo publicado en xuño de 2021 na revista Cell apuntaba a que estas especies podían vivir ata un século, aínda que non alcanzaban a madurez ata os 50 anos de vida aproximadamente. Ademais, o seu período de xestación é dun cinco anos, o que fai que estes animais sexan “moi vulnerables fronte aos cambios naturais e antropoxénicos”, segundo o propio informe. Isto, sumado á zona na que viven (entre 160 e 200 metros de profundidade, inalcanzable para un submarinista) dificulta moito o seu avistamento e estudo.

A tartaruga Fernanda, achada en 2019 nunha zona illada da illa Fernandina, en Galápagos / Parque Nacional de Galápagos

Un caso moito máis recente é o da tartaruga xigante de Fernandina, achada nas illas Galápagos. Este réptil críase extinto desde que en 1906 morreu o último exemplar coñecido. Con todo, un grupo de investigadores do Parque Nacional de Galápagos dirixido por Danny Rueda atopou un novo individuo a principios de 2019. Esta femia de 90 anos, bautizada como Fernanda, comparte xenes co seu predecesor morto hai máis dun século e é posible que non sexa a última da súa especie. “Redescubrila xera a esperanza de recuperar unha especie que se cría extinta”, comenta o propio Roda.

Outro animal desta lista é a rata canguro de Gilbert, un roedor australiano do tamaño dun coello que foi descuberto en 1840. Tras máis dun século e medio sen avistamentos a pesar de realizar unha procura exhaustiva na década de 1970, declarouse como especie extinta. Con todo, en 1994, a investigadora Elizabeth Sinclair atopou dous exemplares mentres tentaba capturar outra especie. A propia Sinclair explicaba as dificultades para atopar exemplares deste roedor nun artigo publicado en The Conversation: “O feito de non volver atopar a moitos destes individuos cando son adultos suxire que a maioría dos hábitats dispoñibles foron ocupados [por outros animais]”. Actualmente, a experta calcula que quedan uns 100 exemplares, despois de que un gran incendio en decembro de 2015 reducise en máis dun 90% a zona na que habitan.

Pero o taxón lázaro non só pode ocorrer con animais. En 1979, un estudante de 12 anos atopou un exemplar de Ramosmania rodriguesii, unha flor branca tamén coñecida como café marrón. Esta flor, endémica de illa Rodrigues (illas Mauricio), no océano Índico, deuse por extinguida en 1940. Grazas a un debuxo que lle ensinou un dos seus profesores, o mozo atopou un exemplar nunha estrada próxima á súa casa. Foi o único atopado nos arredores. O problema é que, ao contar cun único espécime, as flores non xeraban sementes e a planta tivo que ser trasladada ao Real Xardín Botánico de Kew, en Reino Unido, para desenvolver unha técnica que permitise reproducila. A idea nun futuro próximo é repoboar a illa con esta característica planta. 

Para Gabi Martínez, autor de Animais invisibles (Capitán Swing e Nórdica Libros, 2019), “a casualidade aínda xoga un papel moi importante neste tipo de achados”. O escritor, que realizou traballo de campo en Venezuela, Corea, Nova Zelandia e Australia, entre outros países, menciona estas dúas últimas illas como o paraíso das especies desaparecidas. “Hai unha natureza salvaxe enorme e non hai tanta xente que estea a buscar animais”, asegura sobre estes lugares. Martínez anima a investigadores a mirar cara a outras localizacións fóra das convencionais. “O discurso xeral está falándoche sempre dos mesmos animais, as mesmas persoas, os mesmos lugares... Pero se cambias a óptica, empezan a aparecer xoias e cousas extraordinarias”, di.

FONTE: Alberto Quero/elpais.com/ciencia