ONDE ESTÁN OS VERDADEIROS PULMÓNS DA TERRA?

Cando no verán de 2019 a selva amazónica sufriu unha tempada especialmente aciaga de incendios forestais, o presidente francés Emmanuel Macron lanzou unha alerta en Twitter: “A selva amazónica, os pulmóns que producen o 20% do osíxeno do noso planeta, está a arder”. O certo é que Macron limitábase a repetir un dato que aparece a miúdo citado na internet, e cuxo orixe é escuro. E que é falso. Pero deixando aparte a estraña idea popular de chamar pulmóns aos lugares onde se produce osíxeno —o que realmente fan estes órganos é consumilo—, de onde procede o osíxeno que respiramos? Hai algún ecosistema terrestre que asuma maioritariamente esta función, e cuxa desaparición puidese literalmente cortarnos a respiración?

O osíxeno, que todos os animais necesitamos para respirar, é o elemento máis abundante da codia terrestre: case a metade (un 46%) de toda esa materia é osíxeno. Na masa total da Terra, só supérao por pouca diferenza o ferro, cun 32% fronte a un 30%. Así, non se trata precisamente dun elemento raro no planeta. Pero o osíxeno é unha especie química moi reactiva, e por iso busca calquera oportunidade para asociarse a outras, oxidándoas, o que fai con case todos os elementos restantes. Pero non podemos respirar auga (un óxido de hidróxeno) nin area (dióxido de silicio); necesitamos o osíxeno na súa forma libre, O₂, que afortunadamente para nós representa o 21% da composición da atmosfera.

Nos seres vivos o aproveitamento do osíxeno vai destinado tamén á oxidación, un proceso do que extraemos enerxía para as nosas necesidades metabólicas e cuxos produtos finais, no caso da materia orgánica, son auga, CO₂ e minerais. Por tanto, o osíxeno atmosférico debe repoñerse continuamente para compensar o consumo. Isto ocorre grazas á fotosíntese, un marabilloso mecanismo evolutivo presente nunha multitude de organismos terrestres, e que reverte o proceso. Utilizando auga e CO₂ como materias primas, e enchufando a maquinaria fotosintética á enerxía da luz solar, estes seres fabrican a súa materia orgánica xerando a cambio un refugallo moi peculiar: osíxeno molecular, O₂. O seu lixo é o gas que nos permite respirar.

Por tanto, é certo que na Terra, a cada momento, están a fabricarse inmensas cantidades de osíxeno. Pero aínda que a selva amazónica sexa a maior extensión de bosque do planeta, en realidade a súa contribución a esa produción total é moi minoritaria. Aproximadamente o 50% da fotosíntese ten lugar nos océanos, grazas ao fitoplancto e as algas presentes na capa superior de auga que recibe a luz do sol. Este dato levou a afirmar que os océanos son o verdadeiro pulmón do planeta, ou que unha de cada dúas veces que respiramos debémosllo aos mares. Un só tipo de organismo, a cianobacteria Prochlorococcus, é o organismo fotosintético máis pequeno do mundo, pero tamén o máis abundante: calcúlase que é responsable do 5% da fotosíntesis global.

Os océanos son os verdadeiros pulmóns do planeta: unha de cada dúas veces que respiramos debémosllo aos mares / Alexandros Giannakakis

A outra metade procede das plantas terrestres. Así, “os bosques tropicais e o fitoplancto están a producir unha porción maioritaria do O₂ que se fai hoxe”, resume o xeoquímico e enxeñeiro ambiental Neal Blair, da Northwestern University. En canto á contribución concreta da Amazonia, apenas alcanza un 9% do total global, segundo o ecólogo da Universidade de Oxford Yadvinder Malhi. Outras estimacións rebáixano ao 6%, ou quizá menos. Malhi apunta que o redondeo destas cifras, contabilizando só a achega da fracción terrestre (o que equivale a multiplicalas por dúas), puido ser a orixe do dato do 20% que citaban Macron e moitos outros.

Con todo, hai un pero: toda esta produción global de osíxeno mediante fotosíntese vén cunha cláusula en letra pequena. E é que case a totalidade deste osíxeno, tal como vén, vaise. Os propios organismos fotosintéticos respiran pola noite, cando non hai luz solar, desfacendo o traballo feito; como Penélope destecendo de noite o que tecía de día. Segundo Malhi, isto supón un consumo de polo menos a metade do osíxeno producido. A iso engádese a respiración do resto dos seres vivos. E non menos importante, cando calquera organismo morre, os microbios empregan ese osíxeno ávido de reaccionar para descompoñer a súa materia orgánica, o que en último termo devolve á contorna CO₂, auga e minerais. En palabras de Malhi, “a contribución neta do ecosistema do Amazonas (non só as plantas) ao osíxeno do mundo é no práctica cero. O mesmo aplícase a calquera ecosistema da Terra”.

Sendo así, de onde saíu ese 21% de osíxeno atmosférico do que hoxe gozamos, e que se mantén constante? “É importante distinguir entre taxa de produción de O₂ (ou fluxo) e o stock de O₂”, sinala Blair. “A produción de O₂ e o seu consumo (respiración) están case perfectamente equilibrados, pero hai unha pequena porción —quizá en torno ao 0,1% global, segundo algunhas estimacións— que non se consome”. Ese mínimo balance positivo débese a unha pequena anomalía no proceso de reciclaxe da natureza: cando os seres mortos quedan atrapados no chan sen que se complete a súa descomposición, o seu carbono queda almacenado en forma de materia orgánica na rocha; é o que coñecemos como combustibles fósiles. O osíxeno que non se consumiu nese proceso errado queda como excedente. “Esta diminuta fracción que non se consome acumulouse na nosa atmosfera durante uns 2.000 millóns de anos”, di Blair. “Agora temos unha atmosfera cun 21% de osíxeno por mor desa acumulación gradual”.

A cianobacteria Prochlorococcus é o organismo fotosintético máis pequeno do mundo, responsable do 5% da fotosíntesis global / Wikimedia Commons

 “Vivimos dunha herdanza”, resume Blair. Esa herdanza comezou a xestarse transcorridos os primeiros 2.000 millóns de anos da historia terrestre cunha atmosfera na que o osíxeno era case inexistente, un 0,001%. Entón, hai entre 2.400 e 2.050 millóns de anos, ocorreu un xiro de guión inesperado, e cuxas causas aínda son escuras: xurdiron as primeiras células fotosintéticas, cianobacterias ou quizá outros microorganismos máis primitivos. Comezou entón a chamada Gran Oxidación, a acumulación de osíxeno na atmosfera; que a pesar do seu nome épico, foi algo infinitamente lento e sutil: “É importante darse conta de que este evento desenvolveuse ao longo de máis de 1.000 millóns de anos”, apunta o oceanógrafo Jean-Pierre Gattuso, da Universidade da Sorbona (Francia); durante os primeiros 400 millóns de anos o aumento apenas se notou, di Gattuso. E nos últimos 500 millóns de anos, os seres terrestres gozaron dun nivel abundante do precioso gas.

Enténdese así que, para seguir respirando, realmente non necesitamos os bosques nin os océanos. “Se facemos un experimento mental no que toda a biosfera queimásese, detendo así toda a fotosíntese e a respiración, e consumindo O₂ na combustión da materia orgánica, o osíxeno da atmosfera baixaría dun 21% a un 20,8-20,9%”, explica Blair. É dicir, que mesmo se os humanos fósemos a única especie sobrevivente no planeta, respirar nunca sería un problema. Pero naturalmente, viviriamos nun mundo inhabitable, dado que os bosques, os océanos e o resto dos ecosistemas son vitais noutros moitos aspectos, e non só para proporcionarnos alimento: son os controis centrais de regulación do clima terrestre, e a inmensa cantidade de carbono que capturan evita a liberación de inxentes masas de CO₂ que causarían un efecto invernadoiro catastrófico; a diferenza do osíxeno, a presenza do CO₂ na atmosfera mídese en partes por millón, polo que pequenas variacións teñen un gran impacto.

Os bosques, os océanos e o resto dos ecosistemas son os controis centrais de regulación do clima terrestre / Jacob Plumb

 Isto último ten unha importancia esencial no contexto do cambio climático, xa que co anterior enténdese mellor o problema da queima de combustibles fósiles: o CO₂ terrestre, un dos grandes condicionantes do clima, regúlase á súa vez de forma natural a través do chamado ciclo de carbonatos-silicatos, que fai circular o osíxeno entre estes dous tipos de rochas e que opera nunha escala de millóns de anos. “A queima de combustibles fósiles é un proceso case instantáneo”, di Blair, o que “se sobrepón á regulación natural do CO₂”. É dicir, significa reverter ese lento traballo da fotosíntese arrincándolle o carbono ao ciclo das rochas para inxectalo rapidamente na atmosfera, forzando o termostato terrestre dun modo que a natureza non é capaz de compensar: “Se hoxe deixásemos de queimar combustibles fósiles, ao proceso natural custaríalle un longo tempo poñerse ao día”.

En conclusión e volvendo á selva amazónica, non respiramos grazas a ela, pero a súa importancia para a saúde do planeta é case indescritible: alberga a maior biodiversidade global, desde os seus 2,5 millóns de especies de insectos ata o 20% das aves de todo o mundo, pasando polos seus 40.000 tipos de plantas distintas, todo iso que coñezamos ata o de agora. Polo río Amazonas flúe a quinta parte das augas doces que se verten aos océanos, e o seu papel no ciclo global da auga e na regulación do clima terrestre é insubstituíble. Non se necesitan confusas metáforas pulmonares para entender por que non podemos vivir sen a Amazonia, ou sen os océanos.

FONTE: Javier Yanes/bbvaopenmind.com/ciencia