Os vagalumes brillan por amor, defensa... e unha sofisticada reacción química que a ciencia apenas comezou a entender.

A bioluminiscencia dos vagalumes é un dos fenómenos máis sorprendentes da natureza terrestre / Istock/Christian Pérez

Durante as cálidas noites de verán, en certos recunchos do mundo, un espectáculo natural sorprende a quen se detén a observar: pequenas luces tremen no aire, debuxando patróns que parecen coreografías: Son vagalumes, eses misteriosos escaravellos luminosos que transforman campos e bosques en auténticos escenarios de maxia biolóxica.

Pero máis aló do seu encanto poético, a súa luz é o resultado dunha complexa reacción química que a ciencia tardou décadas en comprender. A arte de producir luz sen calor. O que fai especial á luz dos vagalumes é que é "luz fría". A diferenza dunha lámpada incandescente, que converte gran parte da súa enerxía en calor, o vagalume xera luz con case ningunha perda de enerxía. Este fenómeno coñécese como bioluminiscencia, permite a estes insectos emitir escintileos brillantes sen queimarse no proceso.

A clave desta marabilla natural reside nunha molécula llamada luciferina. Cuando esta atópase co osíxeno, o ATP (unha molécula de enerxía esencial nos seres vivos), magnesio e unha encima chamada luciferasa, prodúcese unha reacción de oxidación que libera enerxía en forma de luz visible. Ademais, as células onde ocorre esta maxia teñen estruturas cristalinas que reflicten e amplifican o brillo, o que fai que o sinal sexa aínda máis intenso.

Pero se isto soa complexo, o verdadeiramente fascinante é como os vagalumes controlan este proceso cunha precisión digna dun interruptor eléctrico.

Durante décadas, os científicos preguntáronse como os vagalumes podían acender e apagar as súas luces a vontade. Non teñen pulmóns como os humanos, senón unha rede de pequenos tubos, chamados traqueas, por onde circula o osíxeno.

O problema é que este sistema non parecía o suficientemente rápido como para explicar os parpadeos intermitentes que observamos na natureza. A solución ao problema chegou cun gas que, curiosamente, tamén desempeña un papel en certos medicamentos humanos: o óxido nítrico. Cando este gas libérase no corpo do vagalume, bloquea a capacidade das mitocondrias, os motores celulares, para capturar osíxeno. Desta maneira, o osíxeno pode dirixirse á reacción luminosa. Cando o óxidon ítrico desaparece, as mitocondrias reabsorben osíxeno, interrompendo a luz. É un mecanismo que actúa como un interruptor biolóxico: on e off. 

Pero por que se iluminan os vagalumes? A resposta depende da súa etapa de vida. Na súa etapa de vida larvaria os vagalumes brillan para advertir aos depredadores da súa toxicidade. Estes pequenos escintileos nocturnos son un sinal de advertencia: «Non me coman, teño mal sabor». Na súa vida adulta, a luz adquire un novo propósito: o cortexo. Cada especie de vagalume ten o seu propio «código Morse» de destellos, unha combinación de duración, intensidade e ritmo que permite a machos e femias recoñecerse. Algunhas femias mesmo poden imitar os patróns doutras especies para atraer e devorar aos machos incautos. Una estratexia tan brillante como sinistra.

Aínda que os vagalumes son os animais bioluminiscentes máis coñecido en terra firme, este fenómeno é aínda máis común no océano. Desde peixes de augas profundas ata medusas, pasando por bacterias e fungos, miles de especies utilizan a bioluminiscencia para atraer parellas, distraer aos depredadores ou cazar presas. De feito, algúns científicos cren que os primeiros organismos capaces de producir luz fixérono hai máis de 500 millóns de anos, nos océanos primitivos.

No caso dos escaravellos luminosos, os rexistros fósiles e xenéticos suxiren que a súa capacidade de brillar xurdiu hai entre 130 e 140 millóns de anos. O máis interesante é que, dentro do grupo dos coleópteros, a bioluminiscencia apereceu de forma independente en varias ocasións. Unha demostración de como a evolución pode atopar camiños similares para resolver problemas comúns.

Por suposto, o coñecemento acumulado sobre a bioluminiscencia non quedou dentro do ámbito da entomoloxía. Desde a década de 1980, o xene que codifica a luciferasa empregouse en biomedicina como marcador luminoso para rastrexar proteínas, detectar células cancerosas ou seguir a evolución de certos virus no organismo. Mesmo se empregou para iluminar tecidos vivos en estudos de laboratorio, facilitando o traballo de investigadores que antes dependían de colorantes e técnicas invasivas. Máis recentemente, descubríronse outros xenes asociados coa bioluminiscencia en especies acuáticas de vagalumes, o que abre novas posibilidades para o deseño de sistemas ecolóxicos biosensores capaces de detectar contaminantes ambientais.

A pesar de todo o que nos ensinaron, e do seu innegable encanto, os vagalumes están en perigo. A contaminación lumínica, a destrución do hábitat e o cambio climático están a reducir as súas poboacións en moitos lugares do mundo. Cada vez é máis difícil ver estes escintileos parpadeantes nas noites de verán.

En países como Xapón e Estados Unidos, organizáronse campañas para protexer as súas contornas e promover a observación responsable. Porque se perdemos os vagalumes, non só perdemos un espectáculo natural, senón que tamén pechamos unha xanela a procesos biolóxicos que aínda estamos a empezar a comprender.

Quizais a próxima vez que vexas un vagalume, non só te marabilles coa súa luz. Pensa en todo o que ese pequeno resplandor contén: química, evolución, comunicación e ciencia ao servizo da vida. Unha mensaxe intermitente que, por agora, seguimos descifrando. 

FONTE: Chistrian Pérez/muyinteresante.com