A ORIXE DAS PALABRAS: Colocarlle, poñerlle ou colgarlle o sambenito a alguén

Obra de Goya onde representa a Inquisición / Goya/La Razón

Dentro das frases feitas ou modismos que caracterizan á nosa lingua, figura unha bastante coñecida, e que alberga tras de si unha escura historia: é a de "colocarlle, poñerlle ou colgarlle o sambenito a alguén". Esta expresión escóitase ou le en infinidade de ocasións, mesmo xa aparecía nas páxinas de Don Quixote da Mancha. Aínda que poida inducir a erro, esta frase non ten que ver con ningún santo chamado Benito (Bieito), aínda que si teña unha orixe relacionada coa relixión. A Real Academia Española (RAE) define "sambenito" como "capotillo ou escapulario que se poñía aos penitentes reconciliados polo tribunal eclesiástico da Inquisición", así como "letreiro que se poñía nas igrexas co nome e castigo dos penitenciados, e os sinais do seu castigo". Esta última definición vai dando pistas do significado deste modismo, e fainos saír de dúbidas as dúas últimas acepcións que se inclúen no dicionario para este concepto: "Descrédito que queda dunha acción", e "Difamación".

Durante os tempos da Inquisición, a aqueles penitentes que choraban polas súas culpas e que querían mostrar arrepentimento polos seus actos, tamén chamados sambenitados, ofrecíaselles unha vela e vestíaselles cunha especie de saco de la, que previamente era bendicido polo sacerdote, cura ou párroco pertinente. A esta peza chamábaselle "saco bendito", o que máis tarde derivou en "sambenito". No "Manual de Inquisidores", escrito por Nicolás Aymerich en 1378, a esta vestimenta descríbeselle como unha túnica formada por dous faldóns de tea, un por diante e outro por detrás en forma de escapulario, sobre a que ían cosidas dúas grandes cruces vermellas. A modo dun poncho, o sambenito que utilizaba a Inquisición española variaba segundo o delito e a sentenza de quen o vestía, pois os condenados á morte podían levalo con chamas e, ás veces, demos ou serpes, así como os reconciliados vestíano amarelo, con dúas cruces vermellas de san Andrés,

Os sambenitos, ademais de ser vestidos polos sambenitados, tamén se colgaban nas igrexas, a modo de recordatorio para os fieis das consecuencias da infamia e a herexía. Desta maneira, cando estas túnicas víanse deterioradas nos templos polo paso do tempo, eran substituídas por unhas mantetas cos nomes dos herexes gravados nelas. Uns lenzos de tea que traen consigo outro modismo, bastante relacionado co que estamos a comentar: "Tirar da manta" utilízase como ameaza de revelar algún asunto secreto, e que pode chegar a comprometer a terceiros. E non é a única frase relacionada coa de "colocar o sambenito", senón tamén a de "parvo de capirote", pois este cono que se poñen aínda hoxe os nazarenos na cabeza durante a Semana Santa tamén se lles poñía aos culpables. Neste caso, os capirotes non cubrían a cara, de maneira que o pobo puidese recoñecer a quen o vestía.

Unha vez entendido a orixe, a expresión non se utiliza hoxe como forma de castigo, senón que cando alguén colga a outra persoa un sambenito significa que ese alguén carga cunha culpa que non lle corresponde, que perdeu a reputación ou que foi desprezado por algunha deshonra. A RAE, no seu Dicionario panhispánico de dúbidas, menciona como exemplo unha frase de Rafael Mendizábal, na que escribe: "Eu era un deses estudantes aos que os profesores colgaban o sambenito de revoltoso". E matiza que "sambenito" se escribe "nunha soa palabra e con minúscula inicial. Non é correcta a grafía ’sanbenito’".

FONTE: Sofía Campos/larazon.es