A ORIXE DAS PALABRAS

A ORIXE DAS PALABRAS: ALÁ VAN LEIS ONDE QUEREN REIS

En ocasións, os poderosos acomodan e interpretan as leis á súa conveniencia, co consecuente quebranto.

Alguén cualificou ao noso rei Alfonso VI o primeiro afrancesado da historia e a verdade é que estivo bastante acertado. Alfonso VI casou sucesivamente con dúas princesas francesas, ás súas dúas fillas con dous franceses, fixo arcebispo de Toledo a un francés e bispos a varios franceses máis. Por outra banda, consentiu que o Papa Hildebrando abolise en Castela o rito gótico-mozárabe, observando sen contradición algunha desde os tempos de Recaredo, para cambiar o polo romano de moda en Francia.

Tanto a nobreza como o clero e o pobo negáronse a iso e foi preciso someter a cuestión, segundo o costume da época, ao denominado xuízo de Deus. Loitaron, pois, dous cabaleiros, un a favor do rito nacional e outro en defensa do estranxeiro, quedando vencedor don Juan Ruiz das Matanzas, polo nacional.

Más de nada serviu. Acosado o rei pola súa muller dona Constanza, que como xa dixemos era francesa, en 1085 fixo reunir en Burgos un concilio, o cal decretou a abolición do antigo misal e como queira que toda Castela seguía na súa opinión de conservalo, recurriose de novo a outro xuízo de Deus, para que se revogase a sentenza. Esta segunda vez fíxose mediante a proba do lume. Consistía en botar ambos os misales a unha fogueira e o que non se queimase sería o gañador.

Así se fixo e volveu triunfar o gótico-mozárabe, máis en contra das probas admitidas como divinas e en oposición tamén á vontade de todos, a risco de producir revoltas que, incomprensiblemente, non tiveron lugar, o rei ordenou taxantemente que se desterrase das igrexas o tan aludido rito gótico-mozárabe, permitindo soamente que este se practicase nunha capela de Toledo.

De tales feitos e da testarudez e capricho de Alfonso VI, naceu a frase que chegou aos nosos días, coñecida por: Alá van leis onde queren reis, modelo como pode apreciarse de arbitrariedade.

FONTE: Ángel García Muñoz/clubjaimeprimero.org

A ORIXE DAS PALABRAS: IRSE POLOS CERROS DE ÚBEDA

A moitos, seguro que vos soa esta expresión: “irse polos cerros de Úbeda” ou en imperativo “non te vaias polos cerros de Úbeda”.

Tal é a difusión deste devandito que aparece no Quixote de Miguel de Cervantes, cando o seu protagonista dille ao seu escudeiro Sancho: Iso se Sancho, encaixa, ensarta e enfía refráns, soltando unha ladaíña deles, como ‘Polos Cerros de Úbeda’. Ademais, tamén se utiliza en Latinoamérica, con variacións como “tirar polos cerros de Úbeda”, “Andar polos cerros de Úbeda” ou “irse polas nubes de Úbeda”.

Basicamente significa irse polas ramas, divagar ou afastarse do tema principal dunha conversación. Esta coloquial expresión estendida internacionalmente ten á súa vez unha curiosa lenda ao redor da súa orixe.

Durante a reconquista da cidade por parte dos cristiáns baixo o reinado de Fernando III (o Santo) no ano 1.234, un importante capitán chamado Álvar Fáñez, pouco antes de empezar a loita, o rei ordenoulle vixiar o flanco sur da cidade e evitar que os asediados recibisen reforzos. Tras esa orde, desapareceu sen que ninguén soubese onde estaba. Tras a contenda, Úbeda é reconquistada e Álvar Fáñez, ao que se daba por morto, aparece. Cando o rei pregúntalle onde estivera, leste responde: “Perdinme por aqueles cerros” (mentres sinalaba ao horizonte).

Desde entón, entre a corte permaneceu esa frase, sendo usada para expresar covardía. O que a día de hoxe non pode asegurarse é que Álvar Fañez realmente perdésese ou fuxise da batalla por covardía. Cóntase que o que sucedeu é que foi a atoparse cunha moza morisca nos arredores da cidade para profesar o seu amor por aqueles cerros.

FONTE: artificis.com        Imaxe: franciscosuarezsalguero.es

A ORIXE DAS PALABRAS: BOTAR UN PO

A expresión botar un po, como forma vulgar para referirse ao acto sexual, é un modismo amplamente utilizado e cuxo orixe ten dividido aos propios expertos en etimoloxía, aínda que a maioría (entre eles Pancracio Celdrán no seu libro ‘Falar con corrección’) apostan a que procede do costume, amplamente estendida nos séculos XVIII e XIX, de consumir entre as clases burguesas e aristocráticas o po de tabaco coñecido como ‘rapei’.

Este po de tabaco era aspirado por vía nasal, polo que adoitaba provocar molestos esbirros e para iso, os cabaleiros que o consumían nas festas e reunións de sociedade, retirábanse a outra estancia coa intención de ‘botarse uns pos ao nariz’.

Co tempo, esa escusa para ausentarse da reunión comezou a utilizarse tamén para poder ter fugaces e apaixonados encontros sexuais coa amante de quenda, quen esperaba ao fogoso cabaleiro noutra sala.

Por iso é polo que, ao converterse nunha práctica común, acabásese aplicándose o termo ‘ir botar un po’ ao acto sexual e iso propiciou que cando devanditos cabaleiros, nun deses encontros fugaces, estaba copulando coa súa amada e alguén da reunión preguntaba polo seu paradoiro sempre había alguén que respondía que se ausentou para ‘ir botar un po’.

FONTE: Alfredo López/blogs.20minutos.es

A ORIXE DAS PALABRAS: POÑER OS CORNOS

Hoxe en día «poñer os cornos» é unha expresión cun uso tan habitual como significado despectivo. De feito, a ninguén lle gusta sentir que a súa parella púxolle os cornos, polo seu carácter pexorativo, pola infidelidade e o quebrantamento da confianza entre dúas persoas que manteñen lazos afectivos.

E aínda que hoxe en día é unha expresión moi estendida, hai certa confusión acerca da súa orixe.

Parece ser que, para atopar a orixe etimológica da expresión «poñer os cornos», témonos que poñer un casco adornado con cornos e retroceder ata a época viquinga. Naquela época, os xefes dos poboados viquingos tiñan unha serie de beneficios por ostentar o poder. Entre eles, o de poder manter relacións íntimas con calquera das mulleres do poboado, xa fosen solteiras, casadas ou estivesen a ser pretendidas por algún outro home.

No código viquingo, cando o xefe da aldea colocaba este casco adornado cos cornos de animais na porta da casa, significaba que se atopaba acompañado dunha muller, polo que non debía ser molestado baixo ningún concepto. A expresión popularizouse co significado actual, porque empezou a empregarse cando, tristemente, estas mulleres que debían estar dispoñibles para calquera capricho do xefe eran mulleres comprometidas ou casadas.

Outras liñas de investigación, como a da filóloga Héloïse Guerrier, indícannos que esta expresión remóntase á Idade Media e facía referencia ao dereito de pernada que ostentaban os señores feudais e que lles permitía xacer con calquera muller do seu feudo, pero tamén de deitarse coa muller dun vasallo na noite de vodas. Do mesmo xeito que no caso anterior, colocábase unha cornamenta de cervo como sinal do acto que se estaba levando a cabo na alcoba.

Unha opción máis lendaria da expresión provén da mitoloxía grega para relatar que Pasifae, esposa do rei Minos, foi infiel ao seu marido cun touro adorado en Creta. Como resultado desa relación naceu unha criatura, metade home metade animal, con cabeza de touro e corpo humano, chamado Minotauro. Metaforicamente, a partir de entón, comezou a considerarse aos cornos un sinal irrefutable de infidelidade conxugal.

FONTE: Patricia Comesaña/ui1.es     Ilustración: Fernando Senra

A ORIXE DAS PALABRAS: SIGNIFICADO DE APELIDOS REMATADOS EN -EZ

Un dos trazos máis distintivos dos apelidos en España é a prevalencia dos patronímicos, especialmente aqueles que rematan en "ez". Esta terminación indica descendencia, significando "fillo de".

Xurdiron como unha forma de identificación que engadía información sobre a filiación dunha persoa. Por exemplo, se un individuo chamábase Xoán e o seu pai chamábase Pedro, o seu apelido sería Pérez, denotando "Xoán, fillo de Pedro". Esta forma de denominación popularizouse especialmente en Castela, pero pronto se estendeu por outras rexións, reflectindo unha sociedade que valoraba profundamente os lazos familiares e a herdanza xenealóxica. Así outros exemplos serían Rodríguez (fillo de Rodrigo), Benítez (fillo de Benito), Martínez (fillo de Martín), etc.

FONTE: Fran Navarro/muyinteresante.es                      Imaxe: prensaescuela.es

A ORIXE DAS PALABRAS: SUBÍRONSELLE OS FUMOS Á CABEZA

Na época en que Europa estaba repleta de feudos, cabaleiros e xograres, considerábase ao fume como un símbolo de distinción, porque ata o máis desprevido podía advertir que moitos fumes de lonxe eran sinal de que existía unha casa cuxos veciños podían permirse certos luxos.

Como xurdiu a expresión “Subíronselle os fumes á cabeza”?

Tal como indícao o xornalista arxentino Daniel Balmaceda en “Historias de letras, palabras e frases” (2014), a casa con máis chemineas era non só a que tiña varios ambientes, senón tamén a que contaba co material para construír máis dunha cheminea. Quen pretendía aparentar máis do que eran tiñan isto en conta. Foi común no século XVII, e aínda máis no XVIII, que se creasen falsas chemineas nas casas. Podíase alardear con elas e ninguén ía fixarse se eran reais ou non. De aí xurdiu a expresión “Subíronselle os fumes á cabeza” (e tamén a variante “Ten moitos fumes”) que fan alusión a unha persoa vaidosa ou engreída.

Hoxe en día a expresión “Subíronselle os fumes á cabeza” utilízase sen pensar no contexto que lle deu orixe. Por extensión, trátase dunha locución utilizada para designar a unha persoa que se comporta con altivez, vaidade, presunción ou engreimiento.

FONTE: Julieta Scat/billiken.lat

A ORIXE DAS PALABRAS: A PAU SECO

Posiblemente en máis dunha ocasión dirías esta expresión (A pau seco) á hora de tomar algo sen acompañamento (unha bebida sen unha tapa, algunha bebida alcohólica soa e sen xeo ou auga, un alimento sen salsa ou aderezo, etc…).

A orixe do modismo comezou a utilizarse nos ámbitos mariñeiros, pero non para referirse á inxesta de algo por parte da tripulación, senón ao feito de navegar coas velas recollidas nun día de forte vento… é dicir, co mastro (pau) descuberto (seco).

A expresión A pau seco ten as súas raíces no contexto marítimo da navegación a vela no século XVIII en España. Desde entón, evolucionou para describir situacións nas que nos enfrontamos a desafíos sen apoio adicional, expoñéndonos á dificultade e a incerteza. 

A pau seco é un recordatorio das dificultades que os nosos antepasados enfrontaron nos mares e da capacidade humana de adaptarse e superar obstáculos. Así que a próxima vez que escoites ou uses esta expresión, lembra a súa historia e aprecia o seu significado enriquecedor.

FONTE: Alfredo López/blogs.20minutos.es e dedondevienen.com

A ORIXE DAS PALABRAS: OXALÁ

Esta expresión, que aínda que non chega a ser unha frase feita, a min persoalmente encántame. Oxalá, oxalá… oxalá que chova café no campo!

Utilizamos esta palabra constantemente, pero, sabemos de onde vén? Que estamos a dicir en realidade? Pois estamos a dicir, o hache aspirada arriba o hache aspirada abaixo, law xa’a Allah, interxección árabe que significa se Deus quixese. Así que, en realidade, cada vez que exclamamos oxalá estámonos encomendando ao deus musulmán.

FONTE: selfPackaging.es