OPINIÓN E COMENTARIO

ÚNICOS NO UNIVERSO?

A Vía Láctea é a galaxia na que se atopa o Sistema Solar e, daquela, a Terra / Shawn PNW (Getty Images)

O pobo elixido. O grandioso destino dunha nación. O maior imperio xamais visto na historia. O centro da creación. O culmen da evolución. Son frases oídas en distintos contextos, políticos, relixiosos, mesmo científicos, pero todas elas, en esencia, revelan a egolatría dos humanos. Directamente relacionado con esas visións orgullosas do noso mundo e o papel que xogamos nel, falo hoxe do que chamaría o paradigma da vida no universo.

Paradigma non é unha palabra demasiado usada. Está, por unha banda, a súa acepción, máis popular, como exemplo representativo ou máis claro: “James Dean, o paradigma do mozo rebelde”. Pero en ciencia paradigma ten outro significado, sería unha serie de conceptos que se dan por certos e ao redor dos cales se constrúe un conxunto extenso de hipóteses científicas. Nalgúns artigos sen carga cósmico falamos de axiomas, verdades que se aceptan como certas sen demostrar. Un axioma moi básico é que sempre podemos sumar dous números e dános outro número, sempre o mesmo: dous máis dous son catro e sempre catro. A ver quen é o guapo que demostra iso, pero podemos expornos a súa veracidade matemática. Os paradigmas serían algo parecido, pero máis complexos e elaborados que os máis fundamentais axiomas, incluíndo esquemas mentais, correntes de pensamento ou razoamentos establecidos, acerca dos cales existe certo consenso (aínda que só sexa pola imposibilidade de ter outros).

Un das paradigmas máis importantes en astrofísica é o chamado cosmológico, que asume que o universo está formado principalmente por materia que non vemos, chamada escura, moito máis abundante que a materia normal (bariónica) que forma as estrelas, planetas, e a nós mesmos, e á parte estaría a chamada enerxía escura. Pero non quero pararme hoxe nese paradigma, senón nun máis fundamental para os humanos, e que está relacionado coas frases que enunciaba ao principio deste artigo. Sería o paradigma de que a vida só existe na Terra. Seriamos o pobo elixido, a Terra tería un destino glorioso, o centro do universo onde se darían as condicións para a aparición da vida cun culmen na evolución que representaría a humanidade.

Se as frases do principio do artigo renxíannos, as do último parágrafo tamén deberían facelo. Pero dámolo como válido, case a nivel de cerebro reptiliano, e a partir de aí vivimos. Se non fose un paradigma, que sentido tería moitas cousas das que facemos e fixemos ao longo da historia?

E imos a pártea astrofísica deste artigo. Todo paradigma, e todo axioma, dáse por certo sen demostrar, pero pode non ser válido. Sendo piares fundamentais, máis ou menos complexos, de moitas teorías que emanan deles, non é fácil falsarlos (outra palabra non moi usada, pero que quizais nos fai moita falta nestes tempos). Pero se se descobre que non son válidos, e desátase un cambio de paradigma, o avance científico é extraordinario. É o caso, por exemplo, do cambio de paradigma que se coñece ptolemaico (a Terra está no centro do universo) a copernicano (os planetas móvense ao redor do Sol), que non está tan lonxe do paradigma da vida no universo.

Os paradigmas ás veces rompen e aparecen outros despois dun proceso máis ou menos longo de investigación en temáticas diversas que desembocan nunha revolución científica e mesmo tecnolóxica. Outras veces búscase activamente a validez do paradigma. No caso do paradigma da vida no universo, aínda que o problema non é sinxelo, temos toda unha batería de experimentos para validalo ou non. Desde terra tentando entender como xorde a vida, e tamén no espazo a través de misións de exploración de mundos afastados.

Unha destas misións, que o ano pasado entrou na súa última fase de desenvolvemento na NASA, e que agora están en albas cos acontecementos das últimas semanas, é Dragonfly, Libélula en español. Está (estaba?) destinada a voar en 2028 e chegar a Titán, unha lúa de Saturno, en 2034. E alí terá (tería?) a misión de estudar un mundo único, con lagos e/ou océanos e atmosfera como a Terra. Pero a temperaturas duns -180 graos Celsius, eses océanos non son de auga, o noso líquido vital máis ben forma “rochas” na superficie ou ríos de “lava” que saen de criovolcáns e renovan a superficie xeada. Os líquidos que sobreviven a estas temperaturas son metano e etano, que na Terra son gases.

Con todo, os gases que forman a atmosfera de Titán son nitróxeno (como aquí mesmo) con “humidade” (é dicir, gas diluído) e nubes de metano. Un sitio moi diferente ao noso planeta pero que ten mares, onde hai compostos de carbono por todas as partes que poderían dar lugar, coa enerxía proveniente do Sol e do interior activo do satélite (que explica os criovolcáns), a moléculas complexas das que se necesitan para que apareza a vida. Quizais non haxa vida alí, quizais non como a nosa, quizais só sexa un paso máis para romper o noso paradigma da vida no universo.

Dragonfly será o segundo artefacto voador humano que sucará os ceos doutros mundos. Pero mentres o Ingenuity de Marte tiña como obxectivo principal demostrar que a viabilidade de robots voadores en misións espaciais, Dragonfly contará con bastantes instrumentos científicos que analizarán as condicións do satélite en distintos puntos separados decenas de quilómetros. Basicamente é como un rover dos de Marte, pero voador. Poderá analizar a atmosfera e tomar mostras en distintos terreos segundo vaia desprazándose pola superficie de Titán, quizais visitando de preto un criovolcán por primeira vez, e cráteres onde impactaron meteoritos e pode haber auga. Se todo vai ben, e moitos andamos preocupados agora mesmo, debería chegar a Titán en 2034 e descubrirnos un novo mundo in situ, un lugar moi diferente a Marte, que xa nos deu imaxes espectaculares coas súas rovers.

É moi probable que Dragonfly non descubra vida, pero é un paso máis no camiño. E que pasaría se se descobre, ou máis ben eu diría que pasará cando se descubra, que non somos únicos na Terra, que hai vida máis aló? romperá o paradigma da vida pero quedaremos co da vida intelixente? Cambiará a nosa visión do universo e do noso planeta? A que levará ese grandioso descubrimento? Abandonaremos a idea do pobo elixido e de ser especiais? Estes meses non son optimista de que nos sirva para algo, pero estou convencido de que o paradigma romperá.

FONTE: Artigo traducido de Pablo G. Pérez González/elpais.com/ciencia

Consellos para axustar o teu reloxo biolóxico

A súa capacidade para comunicar ciencia de maneira accesible e entretida, converteu a Diego Golombek nun dos científicos máis queridos e respectados de Arxentina. Segundo afirma: “A ciencia está en todos lados, na vida cotiá. A ciencia é iso que che pasa cando non te dás conta”. Golombek é doutor en Ciencias Biolóxicas e especialista en cronobioloxía, a disciplina que estuda os ritmos biolóxicos nos seres vivos, as súas alteracións e os mecanismos de regulación; como o soño, a actividade cerebral ou o sistema endócrino. Asegura que os seres humanos somos “un cerebro con patas, pero tamén un reloxo ambulante”, referíndose á importancia destes ritmos á hora de planificar as nosas vidas: “O soño é tan vital como o comer. É fundamental escoitar o noso reloxo biolóxico e aplicalo na nosa vida”. Diego Golombek defende con fervor o poder da curiosidade e o pensamento científico: “Se un pensa cientificamente, cae un pouco menos nos rumbos, é menos prexuicioso, non acepta calquera argumento, pide evidencia”. Para el, esta forma de analizar a realidade inflúe na empatía e na forma que entendemos o mundo: “Iso fainos ser mellores cidadáns e mellores persoas”, conclúe.

Diego Golombek é licenciado e doutor en Bioloxía da Universidade de Bos Aires. É investigador superior do CONICET, profesor na Universidade de San Andrés e profesor titular na Universidade Nacional de Quilmes. Foi Director Executivo do Instituto Nacional de Educación Tecnolóxica (INET) e presidente da Sociedade Arxentina de Neurociencias. Publicou ao redor de 180 artigos científicos e 20 libros, e realizado ciclos televisivos e exposicións interactivas. Recibiu, entre outros, o premio nacional de ciencias “Bernardo Houssay”, a bolsa Guggenheim, o premio Konex de Platino en comunicación, o Premio Latinoamericano de Popularización das Ciencias e a Orde das Palmas Académicas do goberno de Francia. Foi nomeado personalidade destacada das ciencias na cidade de Bos Aires, e coordinou o Programa Nacional de Popularización de Ciencia e Innovación. A UNESCO outorgoulle o premio Kalinga, a maior distinción a nivel mundial en popularización da ciencia.

Amor e límites para axudar ao teu adolescente

Que necesidades emocionais teñen os nosos fillos?, como crialos para que se convertan en adultos mentalmente sans e resilientes?, a que dificultades enfróntanse os pais e nais de hoxe? A estas e outras moitas preguntas responde María Velasco, psiquiatra e psicoterapeuta especialista en nenos e adolescentes. “Vivimos nunha sociedade que non permite nin aos pais nin aos fillos vivir unha infancia e unha adolescencia mentalmente sas. A soidade e a falta de axuda, así como as esixencias sociais, son algunhas das causas de que os pais e as nais non poidan satisfacer as necesidades dos nenos e adolescentes”, explica. No seu libro, Criar con saúde mental, a doutora Velasco une a análise ás propostas para axudar aos pais e nais actuais a criar aos seus fillos, co obxectivo de que se convertan en adultos mentalmente sans, capaces e resilientes.

María Velasco é licenciada en Medicina e Cirurxía pola Universidade de Alcalá de Henares. Especialista en Psiquiatría, ten un máster en ‘Psicoterapia Integradora’ e outro en ‘Psicopatoloxía e en Psicoterapia do Niño e do Adolescente’. Na actualidade, é psiquiatra adxunta no Hospital Universitario Ramón e Cajal, docente de MIR e PIR e psicoterapeuta privada especializada en nenos, adolescentes e familias. Colaborou como especialista en numerosos medios de comunicación e coa Fundación Querer. En 2023 publicou Criar con saúde mental. O que os teus fillos necesitan e só ti pódeslles dar, da editorial Paidós.

Procusto, un mito contra a polarización

Que nos está conducindo á polarización? Por que estamos tan obsesionados coa felicidade? Como impactan as redes sociais nas nosas vidas? Son algúns dos temas que analiza o filósofo José Carlos Ruiz. Como investigador da chamada ‘Hipermodernidade’, a este profesor universitario preocúpalle o impacto das novas tecnoloxías nas mentes do século XXI: “Debemos ter sempre presente a diferenza entre o real e o virtual, para que o noso ‘avatar’ virtual non se converta no eixo das nosas vidas”, afirma. José Carlos Ruiz apóiase nos mitos da Antiga Grecia para explicar algúns dos procesos sociais do mundo contemporáneo. Para el, é fundamental que os mozos e mozas asenten un código de valores e nutran “o seu eu real”, antes de achegarse ao mundo virtual: “Cada vez que abrimos a pantalla sen criterio, é a pantalla quen nos vai configurando o criterio e o pensamento”, sostén. Crítico coa sociedade contemporánea, asegura que a felicidade do século XXI converteuse nun instrumento de tortura baseado nunha “check list” marcada polas tendencias. Como antídoto contra todo isto, propón o poder do pensamento crítico.

José Carlos Ruiz doutorouse en Filosofía Contemporánea cunha tese sobre o ‘Hiperindividualismo’. Como investigador, os seus intereses céntranse na análise da sociedade do século XXI e na aproximación da filosofía ao cotián. Desde hai dez anos, é profesor na Universidade de Córdoba (España), onde desenvolve dúas liñas de investigación: a construción da identidade e o pensamento crítico. Durante 20 anos foi profesor de secundaria e bacharelato, polo que asegura que “a docencia é unha artesanía”. Tamén é colaborador habitual en prensa e exerce como asesor filosófico para a Cadea SER, no seu espazo Máis Platón e menos WhatsApp. En 2022 recibiu a Bandeira de Andalucía das Ciencias Sociais e as Letras. É autor de varios títulos, entre os que destacan A arte de pensar (2018), A arte de pensar para nenos (2019) e Filosofía ante o desánimo (2021). Neste ano 2025 publicou a súa primeira novela, Unha muller educada (Ed. Destino), na que os personaxes reflexionan sobre temas universais como a sinceridade, a culpa ou a soidade; desde un punto de vista filosófico.

“O Guernica de Picasso é un símbolo da loita pola liberdade e a paz“

Amanda de la Garza é subdirectora artística do Museo Reina Sofía, onde o seu amor pola arte e os museos reflíctese no seu enfoque innovador e crítico. A súa paixón pola arte consolidouse tras unha experiencia transformadora ao contemplar A habitación vermella de Matisse en San Petersburgo, o que reafirmou a súa conexión profunda coa arte. Amanda sostén que a arte non é universal, senón unha experiencia estética que conecta a nivel sensorial, intelectual e espiritual. Traballou no Museo Universitario de Arte Contemporánea da UNAM, onde tamén estudou, e valora a integración plástica de Ciudad Universitaria.

Amanda defende a arte como unha construción social que desafía convencións e fomenta a imaxinación, destacando a importancia das experiencias estéticas na vida cotiá. A súa visión da arte inclúe unha reflexión sobre o mercado da arte, na que salienta que o valor dunha obra vai máis aló do seu prezo. Ademais, promove a arte como un espazo de posibilidade e reflexión, onde os museos xogan un papel crucial na preservación destas experiencias significativas.

As misteriosas historias do Titanic

Escribir salvoulle a vida cando era unha nena tímida e retraída pero, tamén, cando perdeu ao seu marido e ao seu pai. A escritora Carmen Posadas explica que o secreto da vida está en “non perder nunca a curiosidade nin o entusiasmo”. Para ela, tamén é importante “ter a sensación de que o que fas impórtalle a alguén”. Asegura que a escritura é un acto moi solitario e que os novelistas son como náufragos que viven nunha illa deserta, lanzando mensaxes ao mar nunha botella: “Nunca sabes a que outro náufrago vai chegar”. A Carmen Posadas apaixónalle o que os franceses chaman a ‘petite histoire’, ou aquelas anécdotas da historia que serven para reflectir unha época ou un personaxe. As súas obras caracterízanse polo humor sutil, un agudo sentido da observación e unha mirada crítica cara ás dinámicas do poder. Posadas afirma que os “personaxes malos" son moito máis interesantes “porque teñen máis arestas”. E conclúe: “Moitos dos grandes personaxes da literatura son seres infames”.

Carmen Posadas destacou tanto no mundo da literatura como no do xornalismo. É columnista habitual na revista XL Semanal e colaborou noutros medios de comunicación recoñecidos, como os xornais El País e ABC. Ao longo da súa carreira, abordou diversos xéneros, entre eles a novela, o ensaio e a literatura infantil. A súa primeira novela, Cinco moscas azuis, foi un éxito inmediato e consolidouna como unha autora prometedora. Pero foi a súa novela Pequenas infamias a que a catapultó á fama internacional. Por ela obtivo o Premio Planeta en 1998, consolidándoa como unha das escritoras máis importantes da literatura hispana contemporánea. Outros galardóns que recibiu son o premio Apeles Mestres de Literatura Infantil, o Premio de Cultura da Comunidad de Madrid e o Premio das Letras do Ateneo, entre moitos outros. As súas obras foron traducidas a máis de trinta idiomas. En 2024 publicou a súa última novela: O misterioso caso do impostor do Titanic (Espasa).

“A batalla máis difícil da miña vida gañeina abaixo do ring”

Julio César Chávez, nacido en Ciudad Obregón, Sonora, e radicado en Culiacán, Sinaloa, é un exboxeador profesional que deixou unha pegada indeleble no mundo do boxeo. 90 pelexas invicto, seis campionatos mundiais, e un récord Guinness de 37 pelexas de campionato do mundo, pero a súa vida non estivo exenta de desafíos. Tras enfrontar unha dura batalla contra a adicción, leva xa 16 anos limpo, convertendo esta loita na súa maior vitoria persoal.

Hoxe, Chávez dedica o seu tempo para axudar a outros a superar problemas de adicción a través das súas clínicas especializadas. Ademais, comparte a súa experiencia de vida en pláticas motivacionais, inspirando a moitos coa súa historia de superación. A pesar do seu retiro, o agarimo e respecto do público cara a el permanecen intactos, reflectindo o seu impacto tanto dentro como fose do ring.

A historia de Benxamina ou o amor fosilizado

Licenciado en Bioloxía Evolutiva e Antropoloxía, cunha incansable curiosidade por desentrañar as orixes do ser humano, o paleontólogo Ignacio Martínez Mendizábal foi peza crave no descubrimento de fósiles que redefiniron a nosa comprensión das primeiras migracións e do comportamento do Homo antecessor. Catedrático de Antropoloxía Física na Universidade de Alcalá (Madrid), o seu nome está estreitamente vinculado aos achados nos xacementos de Atapuerca (Burgos), desde 1984.

Entre os seus descubrimentos destacan restos óseos que evidencian o desenvolvemento temperán do pensamento simbólico, a colaboración e a vida prehistórica en comunidade, que o levou a recibir xunto ao seu equipo o Premio Príncipe de Asturias de Investigación Científica e Técnica en 1997. O chamados "Cranio 4", "Cranio 5" e "Benxamina" foron algúns dos grandes fitos do seu traballo, que contribuíron a entender mellor aos nosos devanceiros. "Nunca pensei, na miña carreira como paleontólogo, que me ía a atopar o amor fosilizado, porque iso é o que é Benxamina, o amor fosilizado, que fala do mellor das persoas. Algo que cientificamente é moi interesante porque Darwin pensaba que o amor fora un dos motores da evolución humana", describe.

Martínez Mendizábal é autor de obras como O primate que quería voar, unha reflexión sobre a evolución humana narrada de maneira accesible e cativadora, e coautor dos libros A especie elixida e Amalur, en colaboración con Juan Luis Arsuaga, que ofrecen unha mirada divulgativa sobre a evolución e a relación do ser humano coa natureza.

O compromiso coa vocación científica do paleontólogo contribuíu non só ao avance do coñecemento antropolóxico, senón tamén a inspirar o interese pola ciencia nas novas xeracións, a quen aspira a deixar o seu exemplo como legado.