A HISTORIA DUNHA MULLER QUE NON FOI VALORADA NO NOSO PAÍS

María Josefa Wonenburger Planells / Imaxe: mujeresconciencia.com

Aquí tedes a historia dunha muller, galega, matemática, que non foi valorada no seu propio país. Coma sempre, ao final da súa vida si.

María Josefa Wonenburger Planells naceu en Oleiros (A Coruña) o 19 de xullo de 1927. Filla de Xullo e Amparo, tiña unha irmá pequena. O seu pai ocupábase da  fundición familiar, negocio que lles permitía vivir con folgura. Naquela época, as mulleres non adoitaban cursar carreiras superiores. Non estaba mal visto que estudasen maxisterio e dedicásense ao ensino, pero á maioría delas esperáballes o matrimonio e o coidado do fogar.

A familia de María Josefa quería que a súa primoxénita estudase unha enxeñería para continuar co negocio familiar. Pero as matemáticas cruzáronse no seu camiño e, aínda que sabía que as súas posibilidades de dedicarse a elas profesionalmente eran limitadas,  Wonenburger non quería arrepentirse no futuro de abandonar unha das súas paixóns.

Para María Josefa as matemáticas eran á vez sinxelas e divertidas. Tras acabar o bacharelato en 1944, debía trasladarse a Madrid para seguir a carreira de matemáticas. Pero era un momento de gran crispación política e non era conveniente vivir lonxe de casa. Tivo que esperar ata 1945 para comezar os seus estudos na Universidade Central de Madrid. Aloxouse na Residencia de Señoritas, centro no que se relacionou con moitas intelectuais da época. María Josefa nunca tomaba apuntamentos na aula, só escoitaba para non perder ningún detalle. Pola noite, xa na residencia, reproducía as explicacións que dera o profesor.

Tras os cinco anos de carreira, entre 1950 e 1953, desenvolveu os seus estudos de doutoramento. O seu pai faleceu en 1951 e María Josefa pasou seis meses en Galicia acompañando á súa nai e á súa irmá nese momento de duelo.

Algúns dos seus profesores recomendáronlle viaxar ao estranxeiro para completar a súa formación. Grazas á concesión dunha bolsa Fullbright puido viaxar a Estados Unidos en 1953. Tras unha longa viaxe en barco chegou á Universidade de  Siracusa (Nova York) para realizar un curso previo antes de comezar os seus estudos.

O seu seguinte destino foi a Universidade de  Yale, onde o seu supervisor foi o coñecido  algebrista Nathan  Jacobson. Con el realizou a súa tese doutoral titulada «On  the  Group  of Similitudes  and  its  Projective  Group» en 1957. 

Por falta de financiamento tivo que regresar ese mesmo ano a España, onde non lle validaron o seu título de doutora da Universidade de  Yale. Tivo que volver realizar cursos de doutoramento e unha nova tese doutoral, dirixida esta vez polo destacado matemático Germán Ancochea. O Instituto Matemático Jorge Juan do Consello Superior de Investigacións Científicas financiouna nesta etapa.

Defendeu a súa tese, titulada «Representación  espinorial dos grupos de semellanza», e debido a unha serie de problemas administrativos, tampouco logrou o seu título de doutora. Parecía unha broma pesada! Dúas tese e ningunha recoñecida en España!

Un golpe de sorte levouna a Canadá: o matemático Israel  Halperin comentara a Nathan  Jacobson que necesitaba alguén con coñecementos de álxebra para colaborar con el nos seus traballos sobre álxebras de von Neumann. Coas poucas perspectivas de futuro que tiña en España, María Josefa permaneceu en Canadá durante seis anos, os dous primeiros cunha bolsa  postdoctoral e despois cun contrato de profesora na Universidade de Toronto. Alí era a única muller que ocupaba un posto como docente.

A pesar da súa mala sorte coas súas teses, dirixiu unhas cantas. A primeira delas foi en Toronto: Robert  Moody, un alumno daquela universidade, pediulle que fose a súa titora. Ao ser muller e estranxeira, sorprendeulle. Creo que revela as grandes capacidades matemáticas que María Josefa mostrara aos seus alumnos. Moody doutorouse na Universidade de Toronto en 1966.

Tras a súa etapa en Toronto, María Josefa regresou a Estados Unidos. Alí tiña ofertas de traballo de varias universidades, mentres que en España o seu futuro era incerto. No noso país, para obter unha praza, debía pasar unha oposición. No estranxeiro valoraban os seus coñecementos, as súas capacidades e a súa traxectoria investigadora. 

María Josefa quedou en Indiana ata 1983. Foi unha época moi frutífera cientificamente: coñeceu e compartiu coñecementos con grandes matemáticos, organizou, asistiu e participou en congresos, cursos e seminarios. Alí dirixiu sete teses doutorais.

Ese mesmo ano, a súa nai púxose enferma. María Josefa non dubidou en deixalo todo para regresar a España e coidar dela. Aí terminou a súa brillante carreira científica.

Aínda que permaneceu apartada do mundo académico, por fin foi valorada en España. E foino grazas ao empeño do seu amigo, Federico  Gaeta. Este matemático animou a María José Souto  Salorio e Ana  Dorotea  Tarrío  Tobar, dúas matemáticas da  Universidade dá Coruña, a contactar con María Josefa para que a súa historia non caese no esquecemento. Grazas a elas é un pouco máis coñecida… e recoñecida.

Entre outros recoñecementos, María Josefa foi nomeada socia de honra da Real Sociedade Matemática Española en 2007 e doutora  honoris causa pola  Universidade dá Coruña en 2010. En 2007, a Unidade Muller e Ciencia da Xunta de Galicia creou o Premio María Josefa  Wonenburger  Planells para “recoñecer aquelas mulleres galegas con traxectorias notables no ámbito da ciencia e a tecnoloxía”. Desde 2011, no Paseo das Ciencias do parque de Santa Margarita (A Coruña), un monólito lembra os logros desta especialista en álxebra. Desde 2012, un parque leva o seu nome en Oleiros, o lugar onde naceu.

María Josefa faleceu na Coruña o 14 de xuño de 2014. Onde chegaría se continuase coa súa carreira científica en Estados Unidos? Nunca o saberemos. Probablemente sería un dos grandes referentes en matemáticas a nivel mundial.

FONTE: María Macho-Stadier/theconversation.com