A LENDA DOS XACIOS, OS HOMES-PEIXE DA RIBEIRA SACRA

 

Se te fixas ben, podes ver un escintileo fugaz por baixo dos remuíños de auga fría que baixan polo caudal do Miño. Un brillo repentino, como o ollo asustadizo dun peixe, que aparece e desaparece nun chisqueo. Talvez, se tes paciencia e ocúltaste entre as raíces dos castiñeiros e as ramas dos breixos, logres ver algo máis. Un guecho de pelo, talvez unha man húmida sobre as rochas… ou talvez unha elegante cola de peixe?

En 1927, o párroco de Vilar de Ortelle escribía sobre a raza dos xacios. Segundo o seu relato, a Ribeira Sacra acolle a unha tribo de seres acuáticos, metade home, metade peixe, que habitan en pozos de Chouzán, Parleira ou Curbacira. Estas criaturas míticas (quen sabe se descubertas ou imaxinadas polos celtas) inspiraron cancións, poemas e ata murais, como este tan bonito que o dúo Cestola na cachola pintou en Ferreira de Pantón:​



Cando un pensa en sirenas e tritóns, veñen á mente o grupiño de cotillas que axudaban a  Wendy en “Peter Pan”, ou a nova  pelirroxa que baixo o mar quería ser parte doutro mundo. Os xacios e xacias do Miño, con todo, son diferentes. Son seres antigos, ligados á comarca desde moito antes de que os primeiros habitantes humanos furasen cos seus valos e torres.

Os relatos que se contan sobre estas criaturas cheiran a sangue e a medo. Como o conto de Isabel, unha nena que se fixo amiga dunha xacia. A sirena regaláballe grans de trigo sarraceno que, ao afastarse da auga, convertíanse en pebidas de ouro. Como única condición, pediulle á pequena que gardase o seu secredo, cousa que non fixo. Ao decatarse, a xacia matouna, dando orixe a unha rima popular na zona: "Sabeliña,  Sabelón,  fretida está en aceitón”.

Outra historia fala de como os xacios de Terra de Miño afacían abandonar as súas pozas baixo unha forma humana para seducir ás raparigas que volvían da festa de San Xoán. Segundo din, con todo, se un acúsalles de ser homes-peixe, perden o seu disfrace (hai quen o describe como un lagarto mudando de pel) e móstranse na súa  escamosa nudez.

Con todo, a lenda máis famosa relacionada cunha xacia sexa a que deixou rexistrada o citado párroco de Vilar de Ortelle. Este cura, de nome Ramón Castro, recolleu a historia dun pescador de Marce que un día, buscando peixes no Miño, atopouse cunha bela xacia, tomando o sol na beira. As pingas escorregaban lentamente sobre a súa pel brillante, o sol quentaba as súas costas, sucada de aletas.

O pescador quedou  prendado dela, e a sirena, insatisfeita coa súa condición, viu unha oportunidade de escapar do río. “Bautízame, pídocho: se o fas, convertereime en humana e casareime contigo”, suplicoulle. Así o fixeron, casaron e tiveron fillos… pero a historia pronto adquire un cariz máis escuro.

Os nenos e nenas nacidos no seo desta familia mostraban unha conduta estraña. Sentían misteriosamente atraídos pola auga, e mergullábanse en todo regato ou poza que atopaban. Farto, o seu pai reprendeulles, nun ataque de ira: “Marchádevos, fillos dunha xacia!”, berrou, pero a súa muller escoitou o exabrupto e, asustada, saíu correndo cara ao río, abandonándoo.

O pescador, consciente do que provocara, apresurouse en ir tras ela. Chegou ao río na saia do castro de Marce, e o que alí viu deixoulle sen respiración. A auga, normalmente transparente, estaba tinguida de vermello. O cheiro a sangue encheu o seu nariz, e pareceulle ver salpicaduras, como de grandes peixes fuxindo do lugar. Entón viu o cadáver da súa muller, asasinada pola súa tribo debido a que cometera a traizón máis grande: unha  xacia que se bautizou e abandonara o Miño.

FONTE: laregion.es / Llenda, baseada no libro “Reseña histórico-descritiva de la parroquia de Vilar de Ortelle y su comarca" de Ramón Castro / Publicación “A  sociedade  campesiña  na  mitoloxía popular galega”, de  Buenaventura Aparicio /  Traballo “A  lenda  melusínica non folclore  galego”, de Marcial Tenreiro.