MARÍA ANDRESA CASAMAYOR DE LA COMA

Retrato de María Andresa Casamayor / Eulogia Merle

A concesión, iste ano, do primeiro Nobel de ciencia da historia a un equipo formado só por mulleres (Emmanuelle Charpentier e Jennifer Doudna), premiadas en Química pola súa creación da ferramenta xenética CRISPR, lémbranos que en pleno século XXI aínda continúa a conquista de fitos para a ciencia feminina. E isto fai aínda máis asombrosos os exemplos das pioneiras que noutros tempos elixían a ciencia como vocación; sobre todo cando isto supoñíalles renunciar mesmo ao seu propio nome e cambialo por un pseudónimo masculino para que o seu traballo fose tomado en consideración. Iste foi o caso dunha figura tan excepcional como pouco celebrada, a matemática María Juana Rosa Andresa Casamayor de La Coma. A única muller de ciencia do século XVIII en España que deixou obra publicada, soubo recorrer, polo menos, a un astuto truco para que a autoría do seu traballo quedase sólidamente asentada.

É tan pouco o que se coñece sobre Casamayor (30 de novembro de 1720 – 23 de outubro de 1780) que algúns breves detalles da súa aínda escura biografía só quedaron revelados grazas a un documental rodado en 2019 e a unha investigación dos matemáticos Julio Bernués e Pedro J. Miana, da Universidade de Zaragoza, a cidade natal desta pioneira. Así, sabemos que medrou nunha familia numerosa de orixe francesa dedicada ao comercio. En plena Ilustración, a súa época era propicia para a ciencia e o coñecemento, aínda que en gran medida quedaban vedados para as mulleres.

Noutros lugares de Europa destelaban os talentos de Caroline Herschel, Maria Gaetana Agnesi ou Émilie du Châtelet, entre outras mulleres científicas; pero a miúdo, ou ben as súas contribucións foron case ignoradas no seu tempo, ou ben quedaban escurecidas baixo o nome dos seus colaboradores ou padriños masculinos. Estes, se a súa posición permitíallo, podían consagrar a súa vida á ciencia, mentres que elas debían compaxinar a paixón científica co rol de esposas e nais que a sociedade imponíanlles, e que adoitaba ofrecer unha única alternativa: vestir os hábitos. 

Casamayor non elixiu nin unha opción nin a outra; mantívose solteira e non ingresou na Igrexa, aínda que esta tivo un papel relevante na súa vida, como era común na época. Suponse que recibiu unha educación relixiosa no seu fogar, como correspondía á posición da súa familia; un privilexio en tempos en que o analfabetismo era case a norma, sobre todo entre as mulleres. E aínda que non se coñecen detalles da súa infancia, é evidente que pronto destacou en matemáticas, xa que con apenas 17 anos publicaba a súa primeira e única obra que viu a luz.

 
O Tyrocinio arithmetico é o primeiro libro de ciencias publicado por unha muller en España / Biblioteca Nacional de España

Tyrocinio arithmetico, Instrución das quatro regras chairas, publicado en marzo de 1738, era un volume destinado a facilitar a aprendizaxe da aritmética básica: suma, resta, multiplicación e división. Para a súa publicación, Casamayor contou co apadriñamento eclesiástico do sacerdote Juan Francisco de Jesús, catedrático de Matemáticas, e do frade Pedro Martínez. Pero probablemente obrigada polas convencións da época, a moza matemática asinou a súa obra cun nome masculino, aínda que o fixo dun modo que preservaba subrepticiamente a súa identidade; o pseudónimo elixido pola autora, Casandro Mamés da Marca e Araioa, é unha clave digna da súa vocación matemática, un elaborado anagrama do seu nome completo. Baixo esta argucia, o Tyrocinio arithmetico é o primeiro libro de ciencias publicado por unha muller en España. Ao inmenso valor desta primicia únese o feito de que ata os nosos días só chegara un exemplar coñecido, que se conserva na Biblioteca Nacional de España.

Posteriormente, Casamayor escribiu unha segunda obra baixo o título O para se só, máis extensa e de aritmética avanzada. Non constan as razóns polas que non chegou a publicarse este manuscrito, hoxe desaparecido, aínda que a mala fortuna fixo que a autora perdese os seus apoios nos anos seguintes á publicación do Tyrocinio, ao falecer o seu pai e o frade Martínez, e co traslado a Valencia do matemático De Jesús. Tampouco se lle coñece relación con outros matemáticos da súa época, nin sequera na súa propia cidade.

Pero se hoxe non coñecemos con detalle as razóns polas que unha prometedora carreira matemática quedou prematuramente truncada, máis aló do difícil contexto da época, a Casamayor debémoslle tamén dedicar o resto da súa vida a un labor máis silencioso, pero máis crucial se cabe: a educación das nenas. É de supoñer que, nos longos anos en que aquela ilustre pioneira exerceu como mestra de escola feminina, ata a súa morte antes de cumprir os 60, o Tyrocinio serviu para que unha multitude de nenas rompese as cadeas do analfabetismo. E iste é o primeiro requisito mínimo imprescindible para chegar sequera a tocar cos dedos ese teito de cristal que aínda é necesario romper.

En 2018 foi incluída na A Táboa Periódica das Científicas xunto a científicas de todo o mundo co símbolo Cs (Cesio), Casamayor.

FONTE: bbvaopenmind.com/ciencia