ASÍ ERA A BIODIVERSIDADE EN ESPAÑA HAI 450 ANOS

Fragmento do cadro O Xardín das Delicias Jerónimo Bosch, Museo do Prado

En tempos de Felipe II as paisaxes eran moi diferentes dos actuais. Máis de oitenta anos despois da chegada de españois a América non se cultivaba ningunha planta americana. Descoñecíanse aínda as xudías e cultivábanse lentellas, chícharos, fabas e legumes mediterráneas dos xéneros Lathyrus (almorta) e Vicia (ervella), hoxe de uso moi residual (practicamente limitado á almorta das gachas manchegas).

Por aquel entón, cultivábanse liño e cáñamo para os tecidos, zumaque para curtir peles e producíase seda en moitos lugares. As pragas de lagosta eran eventos frecuentes, que daban lugar a terribles fames negras.

A fauna da época tamén nos parecería sorprendente en moitos aspectos.

Como sabemos todo isto?

A información sobre a fauna e a flora anterior aos anos 1950 é moi escasa, e practicamente inexistente se nos remontamos a períodos previos á Revolución Industrial. Pero hai solucións para coñecela. Numerosos e diversos documentos históricos, desde descricións xeográficas ata trámites administrativos, inclúen observacións directas de fauna e flora.

Un equipo de biólogos da conservación da Estación Biolóxica de Doñana–CSIC desenvolvemos unha nova liña de traballo en ecoloxía histórica. Acaban de facer pública e libremente accesible unha base de datos de observacións de especies na España do século XVI, baseada nunha iniciativa da corte de Felipe II, as Relacións Topográficas. A descrición desta base de datos foi publicada na revista Ecology.

As Relacións Topográficas concibíronse para facer unha “descrición particular dos pobos destes reinos”. A información recolleuse de forma sistemática, usando interrogatorios (hoxe chamariámolos cuestionarios) con preguntas sobre poboación, arquitectura, costumes, relixión, clima, saúde e outras cuestións.

Todas as versións dos interrogatorios (houbo polo menos tres) contiñan preguntas específicas sobre agricultura e recursos naturais, como a que pedía describir “que monte e arboleda, e que animais, cazas e salvaxes” había na zona. As instrucións adxuntas aos interrogatorios especificaban que estes debían ser respondidos por polo menos dous habitantes de cada pobo, que habían de ser “persoas intelixentes e curiosas”.

Para o noso traballo puidemos revisar as relacións de 628 pobos, o que nos permitiu reunir máis de 7.300 rexistros (mencións á presenza dunha especie nun lugar) de plantas e animais silvestres, cultivos e gando, que fan referencia polo menos a 225 especies diferentes.

Os animais máis frecuentemente mencionados nas Relacións eran os máis relevantes como alimento nos pobos, principalmente coellos, perdices e lebres. Os ungulados silvestres (cervo, corzo, xabaril), cuxa caza era en gran medida exclusiva das clases privilexiadas, tiñan distribucións máis restrinxidas que as actuais.

Os pobos próximos aos principais cazadeiros (por exemplo, ao redor do Pardo ou Aranxuez) queixábanse dos danos que “las caças de Su Magestad” facían nos pans (cereais). Estaba moi estendido o lobo e en todas as serras había osos pardos, coexistindo ambos co lince ibérico.

Pola meseta sur galopaban aínda os últimos grupos de encebros (ou enzebras), o asno salvaxe que deu nome ás cebras africanas, e que foi a máis duradeira das moitas especies da megafauna europea extinguidas desde a última glaciación. As relacións de dous pobos de Albacete inclúen os últimos testemuños directos da presenza do encebro.

Posible respresentación dun encebrado na Cova de Altamira / WIKIMEDIA

A de Chinchilla de Montearagón di que as encebras eran como “yeguas çenjzosas de color de pelo de rata un poco mohinas”, que “abja muchas y tantas que destruyan los panes y sembrados” e que “corrian tanto que no avia cavallo que las alcançase”.

Cando estaban dispoñibles, aproveitábanse todos os recursos que os ríos ofrecían, desde grandes barbos e saborosas troitas ata as insignificantescolmillejas, “del tamaño de gruesas lombrices y del largo de un dedo”.

As Relacións mencionan varias veces o consumo de camaróns de río (Atyaephyra demaresti), descritos como animais “menuditos de manera de grillos” e considerados “buen pescado”. Por todos os ríos ascendían as anguías, omnipresentes ata altitudes superiores aos 1.000 metros sobre o nivel do mar e hoxe por completo ausentes da área cuberta polas Relacións Topográficas.

Pobos onde se realizaron as consultas para as Relacións Topográficas de Felipe II / CSIC

Pululaban xa polos campos algunhas especies introducidas, como gamos ou francolíns negros, desaparecidos hoxe estes últimos, e os palacios da nobreza empezaban a albergar tencas e carpas nos seus estanques. Aínda non chegaran desde Italia os cangrexos de río.

Estamos inmersos nun vertixinoso proceso de perda de biodiversidade a nivel global, cunha mingua constante da área de distribución e a abundancia de moitas especies. Para poder valorar os cambios que se producen na biodiversidade dunha zona é importante saber de onde vimos.

Con este traballo, dispoñemos dunha foto fixa de boa calidade do estado no que se atopaba a natureza nun período histórico concreto (finais do século XVI), comparable con outros momentos históricos e coa actualidade. Poderemos saber que cambiou e que se perdeu, e teremos unha base obxectiva de coñecemento para discutir que queremos recuperar.

FONTE: Miguel Clavero Pineda, da Estación Biológica de Doñana (EBD-CSIC); Duarte S. Viana, investigador postdoctoral na EBD-CSIC; Francisco Blanco Garrido, técnico superior, Estación Biológica de Doñana (EBD-CSIC) e Miguel Delibes Castro, profesor ad honorem do CSIC en Ecología, Estación Biológica de Doñana (EBD-CSIC)/farodevigo.es