QUE É EXACTAMENTE O NENO E QUE SE PODE ESPERAR DA SÚA CHEGADA

Secas e asolagamentos en diversos puntos do planeta están provocados polo fenómeno O Neno - A Nena / Francesco Scatena

Cada poucos anos, o fenómeno de O Neno ocupa os titulares e as noticias na sección do tempo, espertando a curiosidade da sociedade e a preocupación dos científicos. É un fenómeno climático que ten a súa orixe no Pacífico Ecuatorial, moi ben coñecido polo seu impacto na temperatura e as precipitacións, e as súas consecuencias, desde secas devastadoras ata inundacións que se cualifican como desastrosas.

Pero, que é exactamente O Neno? Como se forma? E cal é a orixe deses impactos? Pode afectar o clima en España un fenómeno que se orixina no Pacífico?

Esquemas de dinámica do fenómeno O Neno - A Nena, en no océano Pacífico central / Organización Meteorolóxica Mundial

Nos tempos que corren, case ninguén dubida de que a Terra é un corpo con forma próxima á esfera, e que vira. Por estraño que pareza, este feito é a orixe do fenómeno de O Neno. Cando un sistema está en rotación prodúcense unhas forzas inerciales, como o coñecido efecto Coriolis.

Este efecto xera un movemento de convección sobre a atmosfera en sentido horario no hemisferio norte e antihorario no sur, que converxe no ecuador, con ventos lonxitudinais en dirección permanente de leste a oeste. No océano Pacífico, o máis extenso do mundo, as masas de auga tamén teñen movementos convectivos, que converxen nas costas de América, e viaxan cara ao oeste, cara a Asia e Oceanía. E esta é a clave de O Neno: o axuste entre os movementos atmosféricos e oceánicos, e a chamada retroalimentación de Bjerknes.

Trátase dunha retroalimentación positiva, na que os procesos físicos entre o vento superficial do Pacífico ecuatorial e a temperatura do océano refórzanse mutuamente. O proceso é cíclico (o fenómeno de O Neno dá lugar ao fenómeno de A Nena, e de volta ao Neno), pero para explicar a súa orixe hai que empezar por algunha parte.

Se parte dun escenario no que o Pacífico Oriental (a costa americana) está frío, e o Pacífico Occidental (as costas de Oceanía e Asia), cálido. Este esquema correspóndese co A Nena. As altas temperaturas da auga na zona occidental quenta o aire, favorece a evaporación e o aire ascende rapidamente, causando fenómenos de carácter tormentoso. Os ventos en altura viaxan cara ao Pacífico, e polo camiño, arrefríanse e perden humidade, afundíndose, fríos e secos, no Pacífico Oriental. Estes movementos lonxitudinais xeran áreas de altas e baixas presións, que favorecen os ventos alisios, e retroalimentan o sistema.

Pero os ventos desprazan as augas frías superficiais orientais cara a Asia. Esta entrada de auga fría reduce a temperatura das augas costeiras de Asia, e reduce o efecto de evaporación e circulación atmosférica. Os ventos alisios perden intensidade, reducindo o seu efecto de refrixeración, e as augas que chegan polas correntes quentan as costas de Sudamérica.

A auga fría afúndese, mentres que a auga quente, menos denso, flota. De novo prodúcese unha retroalimentación: as augas cálidas, agora xunto ás costas de América, quentan a atmosfera e o esquema, pois, invístese. Aumenta a temperatura e a humidade nas costas de América, e nas de Oceanía e Asia pásase a un período frío e seco.

Así pois, o fenómeno de O Neno e A Nena é cíclico e conforma un patrón climático denominado O Neno - Oscilación do Sur (ENOS).

Os ciclos de O Neno e A Nena non son regulares. Hai períodos que apenas dura uns meses (A Nena de 2009 durou só catro meses, entre xaneiro e abril), mentres que outros permanece ata tres ou catro anos (de xuño do 2020 a marzo de 2023 houbo un larguísimo episodio de A Nena). Os límites no Neno e A Nena considéranse, segundo o índice oceánico de O Neno, un valor que se calcula a partir dos rangos de temperatura anómala sucedidos no océano. Cando a anomalía é inferior a 0,5 °C, considérase fluctuación normal, se a anomalía é superior, considérase un fenómeno de O Neno ou A Nena, segundo o sentido da anomalía.

Ademais, aínda que o habitual é que eventos de O Neno se intercalen con períodos de A Nena, hai ocasións nas que dous eventos no mesmo sentido encadéanse sen que suceda o caso contrario. Estas anomalías observáronse, por exemplo, entre os anos 2010 e 2012, cando se encadearon dúas Nenas (de agosto do 2010 a maio de 2011, e de outubro do 2011 a abril de 2012), ou entre 2002 e 2005, con dous períodos de O Neno seguidos (de xuño do 2002 a marzo de 2003, e de agosto do 2004 a febreiro de 2005).

Doutra banda, a intensidade tamén pode ser distinta entre ciclos. Por exemplo, o último Neno, entre 2018 e 2019, foi leve, pero o ocorrido entre 2014 e 2016 foi extremo, tamén chamado ‘meganeno’. Esa intensidade mídese en catro niveles: leve, cando a anomalía térmica é de entre 0,5 e 1 °C; moderada, entre 1 e 1,5 °C; forte, entre 1,5 e 2 °C; e extremo ou ‘meganeno’, con máis de 2 °C.

Ao longo do século XX e no que levamos do XXI houbo 32 eventos de O Neno, dos cales, sete sucederon nas últimas dúas décadas. Os eventos de ‘meganeno’ coñecidos sucederon en 1925-26, en 1982-83, en 1997-98 e o xa citado de 2014-16.

Aínda que o efecto de O Neno orixínase no océano Pacífico, os seus efectos teñen consecuencias globais. Ao quentarse masivamente a auga do Pacífico central e oriental, quedan afectadas directamente todas as dinámicas atmosféricas. A temperatura atmosférica global aumenta e os fenómenos extremos ven exacerbados, aínda que os efectos meteorolóxicos específicos cambian segundo a rexión xeográfica.

Ademais da liña ecuatorial do Pacífico, desde as costas de Perú e Ecuador ata as Illas Salomón, sur de Estados Unidos, Asia Central, o Corno de África, Uruguai, o centro de Chile ou o extremo sur de India normalmente sofren un aumento importante das precipitacións, mentres as secas xeneralízanse en Australia, Indonesia, Filipinas, o norte de India, o terzo sur de África, o Sahel, o norte de Brasil, as Güianas, Venezuela, Colombia e o Istmo de Panamá, ata Honduras.

En España e outras zonas do sur de Europa, O Neno xera un aumento das temperaturas por encima da media habitual, algunhas rexións con veráns máis secos, e, en xeral, invernos máis chuviosos.

Os ciclos de O Neno non son alleos ao cambio climático. Certamente, son fenómenos cíclicos de orixe natural, pero xa se sabe que o cambio climático antropoxénico xera eventos climáticos extremos, cada vez máis frecuentes e máis extremos, e O Neno forma parte deles. O aumento xeneralizado das temperaturas, provocado pola acción humana, favorece que O Neno sexa cada vez máis frecuente, máis duradeiro, e máis intenso.

As previsións indican que o próximo período de O Neno podería estar máis preto do que se pensa. Como se indicou, o último evento de A Nena concluíu en marzo de 2023. Segundo os cálculos da Organización Meteorolóxica Mundial, hai un 60 % de probabilidades de que se inicie un evento de O Neno antes de agosto; sobe ao 70 % de que suceda antes de setembro, e un 80 %, antes do outono.

FONTE: Álvara Bayón/muyinteresante.es/natureza