Nonmevés: unha xoia botánica ibérica redescuberta na Serra Norte de Sevilla tras máis de 40 anos desaparecida en Andalucía

Exemplar de nonmevés, planta redescuberta na Serra sevillana tras 40 anos / PABLO VARGAS (CSIC)

A planta nonmevés, considerada unha xoia botánica ibérica ao ser un fósil vivente con máis de 25 millóns de anos, foi redescuberta na Serra Norte de Sevilla tras máis de 40 anos desaparecida en Andalucía. Esta especie foi achada en 1982 na serra sevillana e logo localizouse en dúas ladeiras de Ponferrada (León) e Cadalso de los Vidrios (Madrid), pero continúa en perigo crítico de extinción polos seus escasos individuos e fugaz floración.

“Cando a vin, sabía que era ela. Desde 2001 todos os anos buscábaa, os primeiros con máis esperanza, os últimos case dándoa por perdida. Atopeime uns 10 exemplares nese momento e logo noutras exploracións ata un centenar”, explica entusiasmada a bióloga Rosario Velasco, que tras 24 anos infrutuosos, deu coa planta o pasado 1 de abril na última das súas procuras, nos mesmos montes onde foi descuberta a principios da década dos 80 e dada a coñecer ao mundo científico de maneira inmediata.

Existen moi poucos fósiles viventes no globo [especies sen parentes próximos coñecidos, salvo os fosilizados] e a nonmevés é un deles. De apenas un palmo de altura, pertence á liñaxe dos nonmeolvides. A planta sobreviviu a todo tipo de cambios climáticos históricos e variou pouco o seu aspecto co paso do tempo, destacan os biólogos botánicos expertos. Os científicos teñen nun pedestal a esta planta e por iso é das primeiras das que se obtivo o seu xenoma completo. A planta ten un anel característico no froito e tanto as follas como as flores e os seus froitos están enfrontados, algo moi inusual nesta enorme familia das boraxináceas, con 150 xéneros. Xermina en chans areosos e o seu parente máis próximo son as nonmeolvides (xénero Myosotis).

“É un fósil vivente espectacular, xa debería estar extinguido, pero coincidiu cos humanos xusto no seu momento máis crítico. Por exemplo, en Madrid non está protexida. No mundo só quedan entre 500 e 1.500 exemplares que morren de forma natural todos os anos e ten unha floración mínima, durante uns poucos meses”, subliña Pablo Vargas, profesor investigador do Centro Superior de Investigacións Científicas (CSIC) no Real Xardín Botánico de Madrid. O nonmevés xermina a primeiros de ano cando as condicións son adecuadas e morre antes do verán, non sen antes dispersar as súas sementes.

A Península Ibérica destaca, xunto aos Balcáns, como as dúas rexións coa flora máis diversa en Europa, onde se seguen describindo moitas especies (unhas 200 novas nos últimos anos), pero ningunha tan especial como o nonmevés, subliñan os expertos.

En 1982 Benito Valdés, catedrático emérito de bioloxía vexetal e ecoloxía na Universidade de Sevilla, descubriu a especie por primeira vez no cerro Negrillo de Constantina, na Serra Norte sevillana. O investigador deu a coñecer nunha revista alemá a planta e denominouna co nome científico Gyrocaryum oppositifolium Valdés. “Un observador non perspicaz confundiríaa, pero cando os expertos exploramos o territorio sempre nos chocan cousas. Esta vez chocoume que se parecía a Omphalodes e Miosotys [nonmeolvides], estudeina e vin que era un xénero novo, con características moi diferenciais”, explica Valdés, de 83 anos. “As poboacións son moi dinámicas e dependen do ciclo de temperaturas e precipitacións. As sementes están no banco de sementes do chan e non xerminan. Ata o de agora”, engade feliz tras o recente achado no mesmo bosque de aciñeiras, sobreiras e carbas do seu primeiro eureka.

Descartado un problema xenético por estudos en Madrid, á marxe do cambio climático, o peor inimigo para a supervivencia desta planta adoitan ser as cabras, por iso os expertos protexeron algunhas delas con gaiolas na Comunidad de Madrid. A pesar de que Valdés e Velasco achacan a xerminación na serra sevillana ás copiosas choivas (a provincia de Sevilla bateu este marzo o seu rexistro histórico), Vargas non apoia esta hipótese, pois en condicións de cultivo non precisa choivas torrenciais. De feito, producíronse abundantes precipitacións este ano en León e Madrid e as súas poboacións seguen contando con similar número de individuos, apunta o experto.

“Se o ano que vén mantén unha pluviometría normal, tras tantos anos de seca, espero que a vexamos de novo, aínda que quizais non con tantos individuos. Xa lle faremos o noso seguimento adecuado”, avanza Velasco, que pertence á Rede Andaluza de Xardíns Botánicos e Micolóxico.

Unha flor de nonmevés / Pablo Vargas (CSIC)

Vargas, que estudou esta planta as dúas últimas décadas xunto a outros oito expertos de Madrid, León e Sevilla, propón un programa de procuras no campo e reintroducións. En concreto, o Goberno debería declarala “en situación crítica” para así conseguir fondos suficientes das Administracións.

O nonmevés figura no catálogo andaluz de flora ameazada e no castelánleonés, pero non está protexida na Comunidade de Madrid, cuxo catálogo non se actualiza desde 1992, critica Vargas. A Xunta de Andalucía busca obter estes días sementes das poboacións achadas, para así conservalas no banco de xermoplasma vexetal andaluz, para futuras accións, segundo informou a Consellería andaluza de Sustentabilidade e Medio Ambiente.

A Unión pola Conservación da Natureza (UICN) incluíuna en 2006 na súa lista de especies en perigo crítico. Está por ver se perdurará a supervivencia desta xoia do patrimonio nacional, aínda que os expertos non son optimistas. Se non se adoptan medidas contundentes, é moi posible que o nonmevés extíngase este século XXI pola competición doutras especies vexetais e o pastoreo, letal para as pequenas colonias que aínda perviven desde hai 25 millóns de anos.

FONTE: Javier Martín-Arroyo/elpais.com/medioambiente