Descobren como as 'formigas bebé' enfermas piden a eutanasia para salvar á colonia

Hai apenas uns días, un equipo de investigadores xaponeses conseguía, por primeira vez, gravar en vídeo como unha formiga reina invasora coábase de incógnito nun niño alleo, facíase pasar por un súbdito máis, fornecía á auténtica raíña unha substancia que provocaba que os seus propios súbditos atacásena e descortizasea e, finalmente, terminaba usurpando o trono. Un comportamento digno da serie ’Xogo de Tronos’.

E agora, estes insectos sociais volven á actualidade científica da man dun equipo de investigadores do Instituto de Ciencia e Tecnoloxía de Austria (ISTA), que acaba de descubrir un comportamento que nos leva ao outro extremo do espectro moral dos insectos sociais. Da traizón ao altruísmo, do asasinato por poder, ao suicidio polo ben da familia.

Nun novo estudo recentemente publicado en Nature Communications, en efecto, os científicos do ISTA acaban de revelar un comportamento que desafía, ou parece desafiar, ao mismísimo instinto de supervivencia. E é que as pupas de formiga que contraen unha enfermidade terminal non tentan esconderse. Ao contrario, emiten un sinal químico, unha especie de ’cheiro a matar’, que avisa ás súas compañeiras de que son un perigo para toda a colonia e que deben, por tanto, ser eliminadas de inmediato.

As comparacións, desde logo, ás veces resultan odiosas. Ao sentirse gravemente enfermos, a maior parte dos animais sociais, por puro instinto, tratan de ocultar a súa debilidade para evitar a marxinación ou o abandono. Pero estas formigas fan exactamente o contrario. Gritan en silencio, mediante feromonas, unha única orde: ’Matádeme antes de que eu mátevos a todos’.

Cando unha pupa de formiga sinala co seu cheiro que padece unha infección incurable, as formigas obreiras sácana do seu casulo e a desinfectan, o que leva inevitablemente á súa morte / Christopher D. Pull/ISTA 

Para entender este comportamento, os investigadores sinalan que debemos deixar de pensar nas formigas como individuos e empezar a velas como o que realmente son: células dun ’corpo’ moito maior.

Sylvia Cremer, directora da investigación, leva anos defendendo a idea de que un formigueiro funciona, en realidade, como unha sorte de ’superorganismo’. Un no que a raíña (os ovarios), encárgase da reprodución; as obreiras (os diferentes tecidos, como músculos, estómago, etc), manteñen o sistema funcionando. E no que, ademais, do mesmo xeito que o noso corpo ten un sistema inmunitario que detecta e destrúe as células canceríxenas ou infectadas por virus para que non danen ao resto do organismo, tamén o formigueiro conta co seu propio sistema de ’inmunidade social’.

Xa se sabía que as formigas adultas, cando notan que van morrer, afástanse do formigueiro. É unha forma de distanciamento social extremo: prefiren morrer soas antes que contaxiar ás súas irmás. Pero que pasa coas crías? As pupas de formiga (o estado intermedio entre a larva e o adulto, cando están encerradas nos seus casulos) non teñen patas funcionais. É dicir, que non poden moverse dun lugar a outro. Son prisioneiras nos seus propios berces de seda. E se se infectan cun fungo mortal, non poden fuxir.

E aquí é onde entra en xogo o descubrimento de Erika Dawson, autora principal do estudo. Estas pupas, do mesmo xeito que as células dun tecido infectado, desenvolveron un sofisticado mecanismo de comunicación. Non poden falar, non poden moverse, pero poden alterar o seu cheiro.

O estudo explica paso a paso como, ao enfrontarse a unha infección incurable, as pupas modifican o seu perfil químico. Non é simplemente o cheiro a descomposición (iso chegaría demasiado tarde, cando o patógeno xa se estendeu), senón un sinal moito máis rápido e sutil, unha especie de ’alerta temperá’. Os investigadores, en efecto, descubriron que certos compoñentes do seu cheiro corporal aumentan drasticamente ante unha enfermidade grave, actuando como unha alarma silenciosa.

A reacción das obreiras ante este estímulo é inmediata e brutal. En canto detectan o cheiro nunha das pupas, non dubidan. Sácana do seu casulo, perforan a súa cutícula (a pel dura do insecto) e inxéctanlle acedo fórmico, que actúa como un potente desinfectante e antibiótico natural. Desde logo, o proceso resulta letal para a pupa, pero tamén aniquila ao fungo que se estaba xestando no seu interior. É o que os inmunólogos chaman un sinal de ’atópame e cómeme’, algo moi similar a como unha célula danada do noso corpo marca a súa superficie con proteínas específicas para que os glóbulos brancos veñan devorala antes de que se volva maligna.

No seu artigo, Dawson e os seus colegas demostran que este comportamento é altruísta. A pupa morre, si, pero ao facelo salva ás súas compañeiras, con quen comparte gran parte dos seus xenes. Se a pupa ocultase a súa enfermidade e morrese en silencio dentro do niño, o fungo prosperaría e podería chegar a aniquilar a toda a colonia, borrando o seu legado xenético da face da Terra.

En ciencia, con todo, unha teoría non se acepta ata que pode demostrarse empíricamente. De modo que os investigadores, para probar que efectivamente era o cheiro (e non algún movemento ou son imperceptible) o que desencadeaba a execución, levaron a cabo un experimento ’enganoso’ par as formigas: extraeron o aroma das pupas enfermas e aplicárono sobre pupas totalmente sas. O resultado foi definitivo: as obreiras, confundidas polo sinal químico, atacaron e sacrificaron ás crías sas coma se estivesen infectadas. O cal confirmou que o ’cheiro a matar’, e non outra cousa, é o ’interruptor’ que activa o comportamento de ’limpeza sanitaria’. Non hai xuízo nin piedade, só unha resposta química automática ante unha ameaza percibida.

Pero a natureza foi moito máis alá. E os investigadores levaron toda unha sorpresa ao descubrir que o sistema ten unha excepción, un ’seguro de vida’ que evita falsos positivos ou sacrificios innecesarios.

E é que, ao parecer, non todas as formigas son iguais ante a morte. O estudo, de feito, revela que mentres as pupas de obreiras sempre emiten o sinal de alarma ante unha infección, as pupas de raíña non o fan. Trátase seica dun ’privilexio real’?

Nada diso. Segundo explica Erika Dawson, non se trata de que a futura raíña queira salvarse á conta de poñer en risco á colonia, senón máis ben de todo o contrario. As raíñas teñen un sistema inmunitario fisiolóxico moito máis robusto que as obreiras. E ante a mesma infección, unha obreira está condenada, pero unha raíña ten altas probabilidades de sobrevivir e recuperarse polos seus propios medios.

Por iso, se a raíña emitise o sinal de alarma e fóra executada, a colonia podería estar a sacrificar innecesariamente o seu futuro reprodutivo por unha enfermidade que quizais a raíña podería superar por si soa. Por tanto, a evolución calibrou o sistema cunha precisión milimétrica: a raíña só pide o sacrificio cando sabe que a morte é inevitable. Trátase dun auténtico ’triaxe médico’ levado á súa máxima expresión. A raíña só emite o sinal cando sabe que está desafiuzada e é un perigo para as demais formigas.

O achado engade unha nova capa (outra máis) de complexidade ao que sabemos sobre os insectos sociais. Nun mundo humano onde a miúdo cústanos traballo poñernos unha máscara para protexer ao veciño, estas criaturas cegas e diminutas codificaron no seu ADN o sacrificio final como ferramenta de supervivencia colectiva.

A sociedade das formigas é, pois, extraordinariamente complexa, unha civilización que, millóns de anos antes que nós, xa inventara a saúde pública, as corentenas e a vacinación social.

FONTE: José Manuel Nieves/abc.es/ciencia