Dona Urraca, a raíña indomable que dobregou os roles de xénero
Dona Urraca pintada por José María Rodríguez de Losada entre 1892-1894
Dona Urraca non é coñecida como A Valente, nin como A Conquistadora, nin como A Gloriosa. Nada máis lonxe da realidade. A primeira raíña de pleno dereito de Europa é popularmente denominada A Temeraria. A adxectivación dos grandes monarcas da historia adoita reservar etiquetas positivas para os homes e negativas para as mulleres, pese a que nada na convulsa vida de Urraca faga pensar nunha persoa imprudente e de malas intencións. Ascendeu ao trono por unha serie de imprevistas vicisitudes, tomou as rendas do seu destino e foi capaz de manter o poder durante case dúas décadas pese aos intermitentes conflitos co seu fillo, coa súa irmá e con poderosos membros da nobreza eclesiástica, como o bispo Xelmírez.
“Debemos reivindicar a figura de dona Urraca con moita contundencia. Tivo a convicción de tomar o testemuño do seu pai, Afonso VI, e coller as rendas do goberno. É dicir, exercer o seu poder lexítimo incluso contra a nobreza, tanto laica como eclesiástica, e contra os roles de xénero do seu momento”, describe a investigadora Diana Pelaz Flores, profesora no departamento de Historia da Universidade de Santiago (USC). Con todo, o ascenso de dona Urraca ao poder non estivo exento de polémica, e pese a ser a herdeira lexítima, o simple feito de ser muller suscitou dúbidas entre os nobres máis poderosos do momento.
A data de nacemento de dona Urraca, como acontece con tantas outras mulleres relevantes do medievo galego, é unha data indeterminada. A elevada taxa de mortalidade infantil e a escasa relevancia política que tiñan nos seus primeiros anos de vida poden ser as explicacións que se agochan detrás das nulas referencias documentais á infancia nesta época. Non obstante, Pelaz Flores cre que dona Urraca recibiu “os mellores coidados dende o plano físico e cultural para o que se esperaba dunha muller”. É dicir, que estivese formada nas sagradas escrituras e que soubese administrar unha casa. En resumidas contas, que estivese preparada para casar cun nobre.
Porén, hai certos indicios que sinalan que dona Urraca tivo unha formación máis ampla. A historiadora Carla Trincado Rodríguez, que está a realizar o seu doutoramento en Estudos Medievais na USC, explica que a raíña foi, durante anos, a única herdeira ao trono. Ante a falta dun fillo varón que puidese suceder a Afonso VI, talvez se lle proporcionase unha formación máis completa para que estivese o suficientemente preparada no caso de gobernar. “Podemos reconstruír a súa educación a través dos resultados. Dirixiu exércitos e mantívose no poder. E hai que buscar as raíces desa formación na súa infancia”, sinala.
A crianza de dona Urraca é un terreo translúcido, pero a súa vida adulta achega moitas máis certezas. As mulleres da monarquía ou da nobreza adoitaban acceder á esfera pública unha vez casadas, e a raíña non foi unha excepción. Uniuse en matrimonio con Raimundo de Borgoña, un poderoso francés que chegara á península para loitar ao lado de Afonso VI contra os musulmáns. O casamento foi unha alianza política para reforzar as relacións do reino con Europa. “O marido sempre aparecía en primeiro lugar cando se executaban os labores de goberno ou as doazóns, pero Urraca non desapareceu nin estaba nun segundo plano. Sempre está na documentación reivindicando que é filla do rei”, sinala Trincado.
Unha vez casada con Raimundo, dona Urraca será nomeada señora de Galicia. E malia que pertence á corte leonesa do seu pai Afonso VI, aínda rei, comezará a tecer un vínculo con figuras de relevancia dentro do territorio galego. Aquí participan tantos nobres como eclesiásticos e, de feito, o bispo Xelmírez co que tantos conflitos manterá Urraca ao longo do seu reinado, será nesta época o chanceler do conde Raimundo en Compostela.
A vida de dona Urraca dá un xiro cando falece o seu irmán, Sancho de Uclés, en 1108 no medio dunha batalla a quen o enviara o propio Afonso VI. “Foi unha xogada militar moi polémica e cuestionada. Unha pregúntase como o pai deixou que o seu único herdeiro varón, sendo só un preadolescente, entrase en combate”, aduce Pelaz Flores. Un ano despois morre o rei. E dúas circunstancias tan inesperadas como repentinas provocan o rápido ascenso de dona Urraca ao trono. Iso si, non sen antes unha gran polémica. Primeiro, era muller. Segundo, non existían precedentes dun trono feminino. E terceiro, o seu home era estranxeiro. Amais diso, o rol de Urraca, e de calquera outra muller do seu tempo, era prover de fillos. Por tanto, dificilmente podería ir á batalla, sendo esta unha das principais tarefas dun rei.
“Sube ao trono nun contexto problemático, pero ela vai reivindicar e mudar todas as alianzas posibles: con Castela, con Portugal, con Galicia… Vai facer o que estea na súa man para manterse no poder“, indica a profesora da USC, facendo fincapé nesa inversión dos roles de xénero que materializaba Urraca e que tan difícil de comprender resultaba para a corte do seu pai falecido. Non obstante, hai que analizar a situación dende a óptica do momento: “Era máis importante manter o sistema dinástico que a cuestión de xénero”. Trincado explica así que, pese á polémica e ás reticencias iniciais, en ningún momento se pon en dúbida o dereito de Urraca de ascender ao trono. Amais diso, non hai ningunha lexislación que prohiba a súa chegada ao poder. “A lei sálica é bastante moderna porque non chega ata o século XIV”, aclara Pelaz Flores.
Malia que non se puxese en dúbida o seu dereito a reinar, os roles de xénero si cuestionaban outros aspectos do seu goberno. Cando falece Raimundo de Borgoña, o descontento xeneralizado pola chegada dunha muller ao trono derivou na obriga de que volvese casar, aínda que ela xa tivera un fillo varón, o futuro Afonso VII. “A súa condición de muller obriga a Urraca, por moito que fose viúva e herdeira, a tecer outra alianza matrimonial”, sinala Trincado. O seu segundo marido será Afonso I de Aragón, O Batallador. Pero será unha unión “terriblemente funesta”, segundo a definición de Pelaz Flores. E, de feito, a cerimonia do seu casamento é coñecida como “as malditas e excomulgadas vodas”.
“Foi unha unión brutal na época porque supoñía unir os dous reinos”, sinala a investigadora. Un vínculo que, pese ao risco, foi propiciado pola nobreza leonesa e polo propio Afonso VI antes de morrer. “O matrimonio non funciona ben en ningún momento. Urraca levou unha mala vida. El meteuna nun castelo e encerrouna co obxectivo de que deixase de intrigar contra el. Fálase, de feito, de malos tratos case físicos del contra ela. Foi unha experiencia moi negativa, cun Afonso e unha Urraca moi autoritarios. Foi un choque frontal”, describe a profesora da USC.
Os termos nos que se disolve o matrimonio non están claros, mais Carla Trincado sinala que o arcebispo de Toledo, segundo reflicten os testemuños escritos, trata de mediar a favor de Urraca na corte papal. Outras fontes indican que Afonso I repudiou a raíña. O certo é que a unión remata sen máis consecuencias, dado que non tiñan fillos en común. Non obstante, ela si tivo unións extramaritais, como facían os seus homólogos varóns e incluso o seu propio pai, Afonso VI, que casou cinco veces e tiña varias concubinas. “Mantén vínculos fóra do matrimonio segundo as súas necesidades políticas. É unha maneira de aproveitar a sexualidade tal e como facían os homes. Era a mesma estratexia”, sinala Pelaz Flores.
Urraca gobernará os reinos de León e Galicia dende 1109 ata 1126, cando falece. Ao longo deses case 20 anos de poder terá que enfrontarse a numerosos desafíos. Un dos máis salientables foi o seu conflito intermitente co bispo Xelmírez, o gran señor de Compostela, que logra poñer a cidade na contra de Urraca. “É unha loita ata certo punto natural. Un choque entre o poder laico e o eclesiástico”, sinala Pelaz Flores. Un conflito constante polos dominios e os territorios, por ver quen recada, onde está o límite das xurisdicións e quen logra, a fin de contas, o dominio feudal. Neste xogo de poderes, Xelmírez exerce grande influencia sobre o fillo de Urraca, o futuro Afonso VII, nesa estratexia por moldear o monarca segundo os seus intereses.
“A relación de vaivéns políticos entre Xelmírez e Urraca aparece recollida na Historia Compostelana, impulsada polo propio bispo. Nela vese como, nun único ano, primeiro hai unha alianza, despois el é encarcerado, a continuación Urraca acode a Compostela buscando a súa axuda… Tamén se recolle a revolta de 1117, cando a raíña foxe da torre incendiada da catedral mentres é apedrada”, describe Trincado. Un conflito aberto con Xelmírez, pero non o único. Tamén manterá unha pugna de poder co seu fillo Afonso, futuro rei, ao que apoian as faccións en contra de Urraca. E, por outra banda, coa súa irmá Tareixa, que exerce o poder dende o condado portucalense.
A última batalla de dona Urraca, di Trincado, foi a de tantas outras mulleres: o parto. Falece en 1126 moi lonxe de Galicia, na parte máis oriental do seu reino, mentres daba a luz. Tiña preto de 40 anos. E malia que dende os ollos de hoxe aquel era, sen dúbida, un embarazo de risco, a mentalidade da época víao como algo intrínseco á natureza feminina. E precisamente por iso, as mulleres nobres actualizaban constantemente os seus testamentos. O que si logrou Urraca foi morrer sendo raíña, pese ao goberno cheo de desafíos que tivo que enfrontar. Unha muller que, a todas as luces, non parece temeraria, senón segura de si mesma, consciente dos seus dereitos dinásticos, da súa herdanza familiar e do seu poder. Talvez, igual que fixeron outros despois dela, conveña reescribir a historia. E talvez deixemos de utilizar a palabra temeraria para falar de dona Urraca, A Poderosa.
FONTE: Laura Filloy/gciencia.com
