CURIOSIDADES

UNHA FOTO IRREPETIBLE

 

Unha combinación extraordinaria de precisión técnica, paciencia e azar permitiu ao fotógrafo español Dan Zafra, xunto aos seus colegas José Luis Cantabrana e Tom Rae, capturar unha das imaxes máis excepcionais do ceo nocturno: os “espectros vermellos” (rede sprites) brillando sobre a Vía Láctea nos ceos de Clay Cliffs, na Illa Sur de Nova Zelandia.
 

Os rede sprites son descargas eléctricas de gran escala que ocorren moi por encima das tormentas eléctricas, alcanzando altitudes de ata 90 quilómetros. Duran apenas uns milisegundos e son practicamente imperceptibles a primeira ollada, mesmo para os cazadores de tormentas máis experimentados.

FONTE: Juan Andrés Galaz/futuro360.cnnchile.com

A fascinante historia do escarvadentes dental ou mondadentes

Desde as primeiras civilizacións que tentaron limpar os seus dentes con rudimentarias poliñas ata a sofisticación industrial do século XIX que o popularizou,  escarvadentes dental foi moito máis que unha simple ferramenta de hixiene; foi un símbolo de poder, status, refinamento e ata de superstición en distintas épocas e culturas. A súa historia, rica en detalles e curiosidades, é un testemuño do enxeño humano e da forma en que pequenos obxectos poden chegar a ter un impacto profundo na vida cotiá.

No vídeo superior tes a súa historia!

FONTE: clinicapardinas.com/historia-palillo

O SWAN e o Lemmon achegaranse á Terra case ao mesmo tempo e ofrecerán unha oportunidade para identificar a química primitiva do Sistema Solar

O cometa C/2025 A6 (Lemmon) o sábado 4 de outubro de 2025 en Virxinia, Estados Unidos  / Brennan Gilmore (AP/LaPresse)

Por primeira vez en varias décadas, dous cometas brillantes serán visibles case ao mesmo tempo: o C/2025 R2 (SWAN) e o C/2025 A6 (Lemmon). Trátase dun acontecemento moi pouco común, razón pola cal os astrónomos o consideran un dos eventos máis importantes do ano.

A orixe dos remóntase a hai 4.500 millóns de anos, durante a formación do Sistema Solar. «Cometas e asteroides probablemente transportaron parte da auga e outros ingredientes que permitiron que a complexa química da vida comezase na Terra. O aminoácido glicina foi descuberto no po do cometa traído á Terra pola misión Stardust da NASA. A glicina é utilizada polos organismos vivos para producir proteínas. Este descubrimento apoia a teoría de que algúns dos ingredientes da vida formáronse no espazo e foron traídos á Terra hai moito tempo polo impacto de meteoritos e cometas», detalla a NASA.

O primeiro protagonista desta historia foi descuberto o 12 de setembro de 2025 nas imaxes do detector SWAN (Solar Wind Anisotropies), instalado no Observatorio de Dinámica Solar da NASA. Foi o astrónomo afeccionado ucraíno Vladimir Bezugly quen identificou nesas imaxes unha mancha en movemento: un novo cometa. Pouco despois, a Unión Astronómica Internacional (UAI) confirmou a súa existencia e catalogouno oficialmente como C/2025 R2 (SWAN).

«O cometa C/2025 R2 (SWAN) provén da Nube de Oort, un vasto reservorio de corpos xeados nos límites externos do Sistema Solar. A Nube de Oort é o fogar de cometas de período longo. É enorme, situada entre 2,000 e 200,000 UA do Sol. Con todo, a Nube de Oort forma parte do Sistema Solar, o que significa que C/2025 R2 (SWAN) non é un obxecto interestelar, a diferenza doutro cometa que pronto aparecerá nos nosos ceos: 3I/ATLAS», sinala Starwalk.

Este cometa ten unha órbita de aproximadamente 22.554 anos. O 21 de outubro, C/2025 R2 achegarase á Terra a 0,27 unidades astronómicas, uns 40 millóns de quilómetros. O seu brillo podería alcanzar a magnitude 4, o que o faría visible sen telescopio desde un ceo escuro. Ademais, existe a posibilidade de que o noso planeta cruce parte da nube de po que o cometa arrastra no seu camiño. Se isto ocorre, poderiamos presenciar unha choiva de meteoros inédita.

O segundo actor neste escenario é o cometa C/2025 A6 (Lemmon), descuberto en xaneiro desde o Observatorio do Monte Lemmon en Arizona (Estados Unidos. Alcanzará a súa maior proximidade á Terra en torno ao 21 de outubro. Do mesmo xeito que SWAN, estímase que brillará ao redor da magnitude 4, facéndoo perfectamente visible desde zonas sen contaminación lumínica.

Que dous cometas sexan visibles ao mesmo tempo a primeira ollada é un fenómeno extremadamente raro. Os rexistros modernos apenas contan cuns poucos exemplos de tal coincidencia. A última gran oportunidade de ver un cometa brillante foi en 2020, co famoso NEOWISE, pero nese caso só se trataba dun único visitante.

O calendario parece aliñarse á perfección. Entre o 20 e o 23 de outubro de 2025, confluirán tres factores que permitirán observar este fenómeno en todo o seu esplendor: haberá Luna Nova, a choiva de estrelas das Oriónidas,  orixinada polos restos do cometa Halley, alcanzará o seu punto álxido xusto  e  tanto SWAN como Lemmon estarán nas súas posicións máis favorables para ser observados.

Sorte para poder velos!

FONTE: Janire Manzanas/okdiario.com/ciencia

Un coleccionista de fósiles descobre ao “dragón espada”, un ictiosaurio que podería resolver un misterio evolutivo esquecido

Xiphodracon goldencapensis / ChatGPT + Papers in Palaeontology

Poucas persoas que pasean polos cantís da Costa Xurásica do Reino Unido imaxinan que, baixo os seus pés, poden estar os restos de criaturas que viviron hai case 190 millóns de anos. Foi precisamente nesa contorna, entre as localidades de Charmouth e Seatown, onde un coleccionista local chamado Chris Moore atopou, en 2001, un fósil case completo que resultaría ser un dos achados máis relevantes para entender un capítulo escuro na evolución dos réptiles mariños.

Ese fósil permaneceu anos nas coleccións do Royal Ontario Museum sen que se comprendese o seu valor real. Non foi ata o seu estudo detallado, recentemente publicado na revista Papers in Palaeontology, que se revelou a súa verdadeira identidade: un novo xénero e especie de ictiosaurio bautizado como Xiphodracon goldencapensis. Este réptil mariño de fuciño alongado non só amplía a diversidade coñecida destes animais, senón que ofrece pistas crave sobre un importante cambio de fauna ocorrido no Xurásico temperán, do que ata o de agora apenas se tiñan rexistros fósiles.

A maioría dos ictiosaurios atopados en Europa proveñen dos primeiros dous pisos do Xurásico: o Hettangiano e o Sinemuriano. Con todo, o novo espécime pertence ao Pliensbachiano, unha etapa posterior menos representada no rexistro fósil. O artigo sinala que Xiphodracon goldencapensis provén do "Davoei Zone, Maculatum Subzone" da Formación Charmouth Mudstone, o que o converte no ictiosaurio máis completo coñecido desa etapa xeolóxica.

Este novo animal distínguese por varios trazos anatómicos únicos. Segundo os autores, presenta unha combinación de caracteres que non se atopa en ningún outro ictiosaurio do Xurásico temperán. Por exemplo, ten un “lacrimal con proxeccións similares a púas no seu bordo anterior” e un maxilar que forma case todo o bordo inferior da narina externa. Estas características non só fano morfoloxicamente singular, senón que axudan a clarificar a súa posición evolutiva dentro do grupo Leptonectidae.

As análises filoxenéticos realizados polos investigadores sitúan a Xiphodracon como parente próximo do xénero Hauffiopteryx, formando xunto a el un novo clado denominado Hauffiopterygia. Esta relación suxire que o animal se sitúa nun punto de transición crave entre as faunas mariñas do Sinemuriano e as do Toarciano, dous momentos ben documentados pero separados por unha lagoa evolutiva que ata o de agora non se puido encher.

Ademais do seu valor taxonómico, o fósil achega información directa sobre a vida do animal e as condicións ecolóxicas que enfrontaba. O estudo describe a presenza de contido gástrico fosilizado, o que indica que a dieta de Xiphodracon incluía peixes óseos. Pero quizais o máis rechamante sexa o estado patolóxico de varios dos seus ósos e dentes.

Na análise anatómica, os investigadores detectaron deformacións nas extremidades e malformacións dentais. Algunhas destas lesións poderían estar asociadas a enfermidades ou lesións traumáticas. En palabras do artigo, o espécime mostra unha “clavícula fracturada”, signos de “posible necrosis avascular en polo menos tres cuartas partes dos propodios” e dentes con “unha inflamación ou ‘hinchazón’ distintiva na raíz na base da coroa” .

A causa da súa morte tamén parece quedar rexistrada no fósil. O cranio presenta fracturas que, segundo a análise, foron causadas pola mordida dun depredador máis grande. Aínda que non se atoparon marcas de dentes definidas, o patrón de fractura suxire un ataque en vida. Tendo en conta o tamaño de Xiphodracon, o único candidato plausible como agresor sería un gran exemplar do ictiosaurio Temnodontosaurus, un dos principais depredadores mariños da súa época.

O valor máis importante deste achado reside na súa capacidade para iluminar unha etapa pouco documentada na evolución dos ictiosaurios. Ata o de agora, o Pliensbachiano fora considerado unha especie de “punto cego” no que os fósiles coñecidos eran moi escasos e na súa maioría fragmentarios. Esta nova especie permite, por primeira vez, trazar un vínculo directo entre as faunas máis antigas e as que aparecerían no Toarciano, apenas uns millóns de anos despois.

O estudo afirma que Xiphodracon é “máis estreitamente relacionado con especies do Xurásico temperán tardío que con xéneros anteriores que continuaron no Pliensbachiano” . Isto indica que o cambio faunístico que separa o Sinemuriano do Toarciano puido comezar antes do que se pensaba, concretamente na parte media ou final do Pliensbachiano.

Este tipo de transicións, coñecidas como turnovers faunísticos, marcan momentos de extinción, aparición de novas liñaxes e reconfiguración de ecosistemas. Comprender cando e como ocorreron é clave para entender a historia evolutiva da vida mariña tras a gran extinción do final do Triásico. A contribución de Xiphodracon neste contexto é esencial: trátase dunha das poucas probas físicas que documentan este cambio evolutivo con precisión estratigráfica.

Unha das grandes dificultades no estudo dos ictiosaurios do Pliensbachiano é a escasa dispoñibilidade de fósiles ben conservados e con contexto xeolóxico preciso. Moitos dos exemplares achados na rexión de Lyme Regis e Charmouth proveñen de coleccións antigas sen información estratigráfica clara. Neste caso, o fósil foi atopado nunha capa ben datada, o que permite situalo con precisión no tempo xeolóxico.

Segundo explican os autores, o esqueleto foi achado na “Green Ammonite Member” da Formación Charmouth Mudstone, concretamente no estrato 122c, unha localización que non fora amplamente explorada ata o de agora. Este tipo de achados, ben contextualizados, poden alterar significativamente a interpretación da diversidade faunística nun período.

Ademais, o estudo suxire que a falta de fósiles do Pliensbachiano podería deberse, en parte, a que as capas desa idade non foron colleitadas tan sistematicamente como as do Hettangiano ou o Sinemuriano. Tamén é posible que as condicións ambientais desa época limitasen a diversidade de especies, o que explicaría a súa aparente escaseza.

O achado de Xiphodracon goldencapensis mostra como un fósil esquecido nunha colección pode converterse na peza crave dun crebacabezas evolutivo. Grazas ao seu excelente estado de conservación e a súa posición temporal única, este animal non só enriquece a diversidade coñecida dos ictiosaurios, senón que funciona como elo entre dous mundos: o mar do Xurásico temperán e o ecosistema que florecería no Toarciano.

Tamén demostra o valor do traballo conxunto entre coleccionistas e paleontólogos profesionais. Sen a iniciativa de Chris Moore, e sen a análise posterior dos investigadores Dean Lomax, Judy Massare e Erin Maxwell, este “dragón espada” seguiría durmindo no anonimato. Hoxe, con todo, fálanos desde as entrañas do tempo, ofrecendo novas claves sobre como evolucionaron os depredadores mariños tras unha das grandes crises ecolóxicas da historia da Terra.

FONTE: Eugenio M. Fernández Aguilar/muyinteresante.com

Descobren en Ándelos de Perú un marsupial diminuto de 10 cm con ‘anteface’ natural

Unha nova especie de marsupial saíu á luz nos apartados bosques nubrados do Perú / Pedro Peloso

Nas montañas húmidas e enigmáticas do Parque Nacional del Río Abiseo, no norte do Perú, un achado inesperado volveu  poñer de relevo a riqueza biolóxica dos Andes. O que comezou como unha expedición en busca dun esquivo roedor terminou co descubrimento dunha especie completamente nova de marsupial: Marmosa chachapoya, un diminuto e sorprendente rato colicorto que, con apenas dez centímetros de corpo e un rostro enmarcado por un anteface natural de pelame escura, convértese xa nun dos protagonistas da ciencia latinoamericana en 2025.

O estudo, publicado na revista American Museum Novitates por un equipo internacional liderado pola bióloga Silvia Pavan, describe con rigor científico as características xenéticas e morfolóxicas deste pequeno mamífero. Pero máis aló das medicións, secuencias de ADN e comparacións anatómicas, o descubrimento fálanos de como a natureza, mesmo en pleno século XXI, segue gardando secretos nos recunchos menos explorados.

A historia comeza en agosto de 2018, cando o equipo de investigadores chegou a un xacemento arqueolóxico no sector coñecido como A Praia, a máis de 2.600 metros de altitude na vertente oriental dos Andes. O seu obxectivo inicial era rastrexar sinais dun misterioso esquío reportado na zona. En lugar dela, o que caeu nunha trampa de mostraxe foi un marsupial descoñecido.

A primeira ollada, o animal chamou a atención polo seu fuciño alongado, o seu corpo esvelto e a súa pelame de tons avermellados cun ventre que parecía tinguido de cobre claro. A característica máis rechamante, con todo, estaba no seu rostro: unhas franxas escuras que lle daban a aparencia de levar unha máscara, coma se a propia evolución disfrazouno de bandido diminuto dos bosques nubrados.

Non foi ata anos despois, tras intensas análises xenéticas e a comparación con decenas de exemplares depositados en museos de todo o mundo, que os científicos confirmaron que estaban fronte a unha especie xamais descrita.

O xénero Marmosa é o máis diverso entre os marsupiales americanos. Inclúe decenas de especies distribuídas desde México ata Arxentina, moitas delas adaptadas a hábitats moi distintos: selvas tropicais, sabanas, e mesmo zonas semiáridas. Dentro deste xénero, Marmosa chachapoya pertence ao subgrupo Stegomarmosa, ao que ata o de agora só recoñecíanse dúas especies: M. lepida e M. andersoni.

A análise de ADN mitocondrial e nuclear do exemplar achado en Abiseo mostrou unha diverxencia xenética notable respecto a os seus parentes máis próximos, unha diferenza suficiente como para consideralo unha especie nova. Pero o que terminou de consolidar a proposta foron os seus trazos físicos singulares: un fuciño máis longo e estreito que o dos seus congéneres, ausencia de procesos postorbitales no cranio, e uns curiosos espazos entre os dentes caninos e premolares.

Estas diferenzas, aínda que minúsculas a primeira ollada, son o tipo de sinais que os mastozoólogos buscan para entender como a evolución foi moldeando a cada liñaxe.

O nome elixido, Marmosa chachapoya, rende homenaxe á cultura que dominou estas montañas entre os séculos IX e XV, antes de ser incorporada ao Imperio Inca. Os chamados “guerreiros das nubes” levantaron fortalezas nos cumes e deixaron un legado arqueolóxico que hoxe convive coa biodiversidade dun parque nacional catalogado como Patrimonio da Humanidade pola UNESCO.

Que o novo marsupial aparecese precisamente nesta contorna subliña a interconexión entre historia natural e cultural da rexión. O mesmo bosque que acubillou ás comunidades precolombinas aínda garda secretos que a ciencia moderna apenas comeza a revelar.

Aínda que resulte difícil de crer, toda a información dispoñible sobre Marmosa chachapoya provén dun único exemplar. Ese mozo adulto, preservado como pel, esqueleto e tecidos no Museo de Historia Natural da Universidade Nacional Maior de San Marcos en Lima, é ata o de agora a única xanela que temos cara á bioloxía da especie.

Non sabemos como se comporta, que come con exactitude, nin como organiza a súa vida social. Tampouco se coñece a súa área de distribución real: podería ser endémico dunha pequena franxa de bosque nubrado, ou estenderse ao longo de toda a vertente oriental andina entre os ríos Marañón e Huallaga. O feito de que non se volveu a capturar outro exemplar desde 2018 fala tanto da súa posible rareza como da dificultade de traballar en ecosistemas montanos de acceso case imposible.

Este baleiro de coñecemento é, ao mesmo tempo, unha oportunidade e unha alarma. Oportunidade porque abre a porta a novas expedicións científicas; alarma porque unha especie non documentada corre o risco de desaparecer antes de que podamos sequera comprendela.

O achado de Marmosa chachapoya non é un feito illado. Nos últimos anos, este parque nacional consolidouse como un auténtico laboratorio natural onde emerxen especies inéditas. Alí describíronse novos roedores, anfibios e réptiles, e mesmo se sospeita da existencia dun estraño roedor semiacuático aínda sen nome oficial.

A riqueza biolóxica da área débese en parte á súa xeografía: un mosaico de bosques montanos, crebadas profundas e zonas de transición que favorecen a evolución de liñaxes únicas. Pero tamén ao seu illamento, que durante décadas limitou o acceso humano e, en consecuencia, permitiu a conservación de ecosistemas intactos.

Marmosa chachapoya é, en definitiva, unha especie símbolo: pequena, discreta e case invisible, pero cun valor incalculable para a ciencia e a conservación. O seu anteface natural parece lembrarnos que, mesmo cando cremos cartografar todo, a natureza garda ases baixo a manga.

Nas nubes dos Andes, onde arqueoloxía e bioloxía entrelázanse, un marsupial de apenas dez centímetros acaba de lembrarnos que o planeta aínda está cheo de misterios por descubrir.

FONTE: Chistrian Pérez/muyinteresante.com

Captado desde Marte o cometa 3I/Atlas, o terceiro visitante de fóra do sistema solar

O 3 de outubro, a sonda ExoMars Trace Gas Orbiter (TGO) da ESA dirixiu a súa mirada cara ao cometa interestelar 3I/ATLAS cando pasaba preto de Marte / ESA/TGO/CaSSIS

Chegan desde Marte novas imaxes do cometa 3I/ATLAS, que foi detectado por primeira vez o 1 de xullo de 2025 polo telescopio do Sistema de Alerta de Impacto Terrestre de Asteroides (ATLAS) en Río Furtado (Chile). Pronto se confirmou que viña do espazo interestelar, de máis alá do Sistema Solar, e agora unha sonda marciana da Axencia Espacial Europea (ESA) logrou fotografar novos detalles del. É o terceiro destes obxectos espaciais visitantes que detectou a ciencia, despois do Oumuamua, que visitou en 2017, e un segundo cometa que chegou á nosa veciñanza espacial en 2019.

O interese por este tipo de obxectos é enorme, porque son reliquias doutros sistemas planetarios e traen pistas de como son eses mundos afastados. 3I/ATLAS é antiquísimo, probablemente 3.000 millóns de anos máis vello que o sistema solar.

A falta de naves para viaxar a outras estrelas, estes obxectos son os primeiros que nos achegan a elas. Ademais, a diferenza dos dous primeiros visitantes interestelares, que medían 200 e 500 metros respectivamente, 3I/ATLAS é moito maior, con máis de 20 quilómetros de ancho. É unha fonte de información máis interesante. Por iso, observóuselle con todas as ferramentas posibles.

Agora atópase alén do Sol, e, aínda que a estrela non bloquea a súa visión desde a Terra, a luz do día fai case imposible a súa observación. Marte, con todo, está agora no lugar correcto e alí hai varias naves espaciais que dirixiron os seus instrumentos cara ao cometa para fotografalo.

Entre o 1 e o 7 de outubro, a nave Trace Gas Orbiter (TGO) da misión ExoMars e a nave Mars Express, ambas as da Axencia Espacial Europea (ESA), orientaron a súa mirada cara ao cometa interestelar 3I/ATLAS mentres pasaba preto de Marte. Durante a súa máxima aproximación ao planeta vermello, o 3 de outubro, o obxecto atopábase a 30 millóns de quilómetros deles.

O orbitador TGO capturou a serie de imaxes que se mostra no GIF co seu Sistema de Imaxe de Superficie en Cor e Estéreo (CaSSIS). O cometa 3I/ATLAS é o punto branco lixeiramente difuso que se move cara abaixo preto do centro da imaxe. Este punto corresponde ao núcleo do cometa, composto polo seu núcleo rochoso e xeado e a atmosfera que o rodea. Nick Thomas, investigador principal da cámara CaSSIS dixo que “a observación foi moi desafiante para o instrumento, porque o cometa é entre 10.000 e 100.000 veces máis débil que o seu obxectivo habitual”, a superficie de Marte. Polo momento, parece que Mars Express non logrou captar o cometa.

Aínda que CaSSIS non puido distinguir con precisión o núcleo pola distancia, si puido captar ben a atmosfera, de varios miles de quilómetros de diámetro, que crece conforme 3I/ATLAS aproxímase ao Sol e a súa radiación fai que libere gas e po. Proximamente, ese quecemento podería facer visible tamén a cola do cometa, que pode estenderse millóns de quilómetros. Entre outras cousas, está a tratarse de coñecer a composición da atmosfera do corpo interestelar, aínda que de momento non foi posible.

O interese por estes novos visitantes impulsou proxectos como Comet Interceptor, da ESA. Esta misión está programada para lanzarse en 2029, cara a unha órbita na que permanecería aparcado á espera dun obxectivo. “Este podería ser un cometa prístino da afastada Nube de Oort que rodea o noso sistema solar, ou, aínda que é menos probable, pero moito máis atractivo, un obxecto interestelar como 3I/ATLAS”, di a ESA. Aínda que é improbable que se descubra un cometa deste tipo alcanzable para a misión, a ESA cre que pode ser un primeiro paso para interceptar a un destes visitantes no futuro.

Ata o de agora, só vimos tres destes corpos interestelares, pero prevese que o observatorio Beira Rubin, que se acaba de inaugurar en Chile, detecte decenas deles nos próximos anos e que algún deles teña unha órbita alcanzable para unha misión robótica.

Unha misión deste tipo podería resolver a discusión sobre a natureza de 3I/ATLAS e outros obxectos similares. O astrónomo de Harvard Avi Loeb leva tempo especulando coa idea de que son naves espaciais. Nun artigo recente, ofrecía argumentos para xustificar que se trata de tecnoloxía construída por intelixencia extraterrestre.

Entre os indicios que sustentan a hipótese atópase a súa órbita retrógrada, a contramán de case todos os corpos do sistema solar. Iso proporcionaríao, segundo Loeb, un acceso máis seguro ao noso sistema planetario, unha visión panorámica na súa visita ou maior dificultade para que os humanos intercépteno. Este tipo de órbita é, ademais, moi improbable, igual que as súas aproximacións inusualmente próximas a Venus, Marte e Xúpiter, ou que a súa perihelio, o punto da súa viaxe máis próxima ao Sol, prodúzase detrás da estrela. Isto, sempre segundo Loeb, ocultaría aos terrícolas calquera manobra de freado.

A hipótese do astrónomo, que alimentou a imaxinación de moitos outros, suxire que o obxecto podería estar deseñado para unha misión secreta de recoñecemento ou mesmo con intencións hostís. Esta explicación coincide coa hipótese do Bosque Escuro, que explicaría o paradoxo de Fermi, segundo a cal, existe unha contradición entre as estimacións dun universo con moitas civilizacións intelixentes e a ausencia de evidencias de que existan. A idea do bosque escuro explica este silencio polo medo a outras civilizacións.

A pesar da popularidade destas formulacións, o propio Loeb e os outros asinantes do artigo aclaran que o seu é un exercicio principalmente pedagóxico e que, aínda que defenden que se investigue tamén esta posibilidade extraordinaria, o máis probable é que 3I/ATLAS sexa un cometa natural.

FONTE: Daniel Mediavilla/elpais.com

Os vagalumes brillan por amor, defensa... e unha sofisticada reacción química que a ciencia apenas comezou a entender.

A bioluminiscencia dos vagalumes é un dos fenómenos máis sorprendentes da natureza terrestre / Istock/Christian Pérez

Durante as cálidas noites de verán, en certos recunchos do mundo, un espectáculo natural sorprende a quen se detén a observar: pequenas luces tremen no aire, debuxando patróns que parecen coreografías: Son vagalumes, eses misteriosos escaravellos luminosos que transforman campos e bosques en auténticos escenarios de maxia biolóxica.

Pero máis aló do seu encanto poético, a súa luz é o resultado dunha complexa reacción química que a ciencia tardou décadas en comprender. A arte de producir luz sen calor. O que fai especial á luz dos vagalumes é que é "luz fría". A diferenza dunha lámpada incandescente, que converte gran parte da súa enerxía en calor, o vagalume xera luz con case ningunha perda de enerxía. Este fenómeno coñécese como bioluminiscencia, permite a estes insectos emitir escintileos brillantes sen queimarse no proceso.

A clave desta marabilla natural reside nunha molécula llamada luciferina. Cuando esta atópase co osíxeno, o ATP (unha molécula de enerxía esencial nos seres vivos), magnesio e unha encima chamada luciferasa, prodúcese unha reacción de oxidación que libera enerxía en forma de luz visible. Ademais, as células onde ocorre esta maxia teñen estruturas cristalinas que reflicten e amplifican o brillo, o que fai que o sinal sexa aínda máis intenso.

Pero se isto soa complexo, o verdadeiramente fascinante é como os vagalumes controlan este proceso cunha precisión digna dun interruptor eléctrico.

Durante décadas, os científicos preguntáronse como os vagalumes podían acender e apagar as súas luces a vontade. Non teñen pulmóns como os humanos, senón unha rede de pequenos tubos, chamados traqueas, por onde circula o osíxeno.

O problema é que este sistema non parecía o suficientemente rápido como para explicar os parpadeos intermitentes que observamos na natureza. A solución ao problema chegou cun gas que, curiosamente, tamén desempeña un papel en certos medicamentos humanos: o óxido nítrico. Cando este gas libérase no corpo do vagalume, bloquea a capacidade das mitocondrias, os motores celulares, para capturar osíxeno. Desta maneira, o osíxeno pode dirixirse á reacción luminosa. Cando o óxidon ítrico desaparece, as mitocondrias reabsorben osíxeno, interrompendo a luz. É un mecanismo que actúa como un interruptor biolóxico: on e off. 

Pero por que se iluminan os vagalumes? A resposta depende da súa etapa de vida. Na súa etapa de vida larvaria os vagalumes brillan para advertir aos depredadores da súa toxicidade. Estes pequenos escintileos nocturnos son un sinal de advertencia: «Non me coman, teño mal sabor». Na súa vida adulta, a luz adquire un novo propósito: o cortexo. Cada especie de vagalume ten o seu propio «código Morse» de destellos, unha combinación de duración, intensidade e ritmo que permite a machos e femias recoñecerse. Algunhas femias mesmo poden imitar os patróns doutras especies para atraer e devorar aos machos incautos. Una estratexia tan brillante como sinistra.

Aínda que os vagalumes son os animais bioluminiscentes máis coñecido en terra firme, este fenómeno é aínda máis común no océano. Desde peixes de augas profundas ata medusas, pasando por bacterias e fungos, miles de especies utilizan a bioluminiscencia para atraer parellas, distraer aos depredadores ou cazar presas. De feito, algúns científicos cren que os primeiros organismos capaces de producir luz fixérono hai máis de 500 millóns de anos, nos océanos primitivos.

No caso dos escaravellos luminosos, os rexistros fósiles e xenéticos suxiren que a súa capacidade de brillar xurdiu hai entre 130 e 140 millóns de anos. O máis interesante é que, dentro do grupo dos coleópteros, a bioluminiscencia apereceu de forma independente en varias ocasións. Unha demostración de como a evolución pode atopar camiños similares para resolver problemas comúns.

Por suposto, o coñecemento acumulado sobre a bioluminiscencia non quedou dentro do ámbito da entomoloxía. Desde a década de 1980, o xene que codifica a luciferasa empregouse en biomedicina como marcador luminoso para rastrexar proteínas, detectar células cancerosas ou seguir a evolución de certos virus no organismo. Mesmo se empregou para iluminar tecidos vivos en estudos de laboratorio, facilitando o traballo de investigadores que antes dependían de colorantes e técnicas invasivas. Máis recentemente, descubríronse outros xenes asociados coa bioluminiscencia en especies acuáticas de vagalumes, o que abre novas posibilidades para o deseño de sistemas ecolóxicos biosensores capaces de detectar contaminantes ambientais.

A pesar de todo o que nos ensinaron, e do seu innegable encanto, os vagalumes están en perigo. A contaminación lumínica, a destrución do hábitat e o cambio climático están a reducir as súas poboacións en moitos lugares do mundo. Cada vez é máis difícil ver estes escintileos parpadeantes nas noites de verán.

En países como Xapón e Estados Unidos, organizáronse campañas para protexer as súas contornas e promover a observación responsable. Porque se perdemos os vagalumes, non só perdemos un espectáculo natural, senón que tamén pechamos unha xanela a procesos biolóxicos que aínda estamos a empezar a comprender.

Quizais a próxima vez que vexas un vagalume, non só te marabilles coa súa luz. Pensa en todo o que ese pequeno resplandor contén: química, evolución, comunicación e ciencia ao servizo da vida. Unha mensaxe intermitente que, por agora, seguimos descifrando. 

FONTE: Chistrian Pérez/muyinteresante.com

Os récords de lonxevidade do reino animal (IX-FIN)

Remato coa serie adicada aos numerosos exemplos de lonxevidade extrema no reino animal existen numerosos exemplos. O estudo destes casos achega á comunidade científica novos instrumentos para estudar como reverter o aparentemente inexpugnable proceso de envellecemento.

Se onte falamos das lagostas, hoxe tócalle finalmente aos elefantes.

 

9.  Elefantes 

Os elefantes non só son un dos animais terrestres máis voluminosos que existen. Tamén se contan entre os máis lonxevos. Calcúlase que os elefantes africanos teñen unha esperanza de vida máxima duns 74 anos, mentres que os asiáticos poden vivir ata os 80 anos. A relación entre o tamaño e a lonxevidade non é casual.

O estudo do metabolismo destes animais serviu de base para desenvolver o chamado ‘paradoxo de Peto’, unha hipótese que explicaría por que os animais máis grandes, como poden ser os elefantes ou as baleas, presentan máis adaptacións xenéticas que lles permiten eludir o cancro.

Iso explicaría, por exemplo, por que un elefante, un animal que ten ata cen veces máis células que un humano, conta cunha esperanza de vida tan alta. Non debería ser ao revés? A explicación é que contan cuns xenes especiais capaces de reparar o dano celular e eliminar as células que sufrisen mutacións antes de que desenvolvan o tumor.

Un achado, como o das células da quenlla de Groenlandia, que a comunidade científica estuda non só para investigar as causas do envellecemento, senón tamén para atopar novas ferramentas para combater enfermidades.

FONTE: Sergi Alcalde/ nationalgeographic.com.es     Imaxe: Shutterstock

Fin!