"Como o can do hortelán, nin come nin deixa comer": a historia do proverbio que Lope de Vega converteu nunha obra inmortal / Midjourney / E. F.
O proverbio o can do hortelán, nin come nin deixa comer constitúe unha das expresións máis arraigadas na tradición hispánica. Esta máxima, que transcendeu séculos e fronteiras, evidencia desde logo unha verdade humana extrapolable ao orbe en xeral e encerra unha profunda observación sobre certos comportamentos humanos que resultan tan recoñecibles hoxe como cando a expresión foi acuñada. E é que aqueles que, non aproveitándose das cousas impiden que outro o faga, sinceramente, son o pan o noso de cada día. E unha absoluta lata. Ou non?
A orixe deste refrán remóntase á época medieval, cando as hortas representaban unha fonte esencial de alimentación para as comunidades. A RAE recolle o devandito desta forma: "O can do hortelán, que nin come as verzas nin as deixa comer". A ver, explicamos un pouco: os horteláns adoitaban ter cans gardiáns que, aínda que non consumían as hortalizas que custodiaban, impedían celosamente que outros animais ou persoas alleas achegásense a elas. Esta imaxe do can vixiante que non aproveita o que garda pero tampouco permite que outros o gocen cristalizou na cultura popular desde outrora.
A primeira documentación escrita deste proverbio aparece en compilacións de refráns casteláns do século XV, aínda que o seu uso oral probablemente sexa moi anterior. O Seniloquium, unha das primeiras coleccións de refráns casteláns, xa recolle esta expresión, evidenciando o seu arraigamento no fala cotiá da época.
Esta colección, compilada cara a 1478-1480 e atribuída ao bacharel Diego García de Castro, cóengo de Segovia, inclúe uns 495 refráns glosados en latín, sendo un testemuño invaluable do refraneiro castelán medieval. A entrada correspondente ao noso refrán ilustra xa ese comportamento contraditorio e egoísta que segue sendo relevante cinco séculos despois.
A popularidade e riqueza semántica do devandito alcanzou a súa máxima expresión literaria en 1618, cando Lope de Vega utilizouno como título para unha das súas obras máis soadas: O can do hortelán. Esta comedia, inscrita no Século de Ouro español, narra a historia de Diana, condesa de Belflor, quen non corresponde ao amor do seu secretario Teodoro, pero tampouco soporta que este ame a outra muller. A que vos soa o asunto? O xenial dramaturgo aproveitou maxistralmente a metáfora para retratar os complexos carreiros do amor, os celos e as diferenzas sociais. A obra contribuíu decisivamente á difusión internacional do proverbio e a enriquecer as súas connotacións, ampliando a súa aplicación máis aló do egoísmo básico e máis persoal ou individual para abarcar as contradicións do desexo humano xeneral.
E, desde logo, desde a obra de Lope de Vega, esta expresión utilizouse en varias outras. Entre elas, destaca unha película peruana de 1996 titulada O can do hortelán, dirixida por Francisco Lombardi; a maxistral adaptación cinematográfica española da obra de Lope de Vega en 1996, dirixida por Pilar Miró e protagonizada por Emma Suárez e Carmelo Gómez, que obtivo sete premios Goya e achegou esta comedia clásica a novas xeracións, revitalizando o interese polo teatro do Século de Ouro.
FONTE: Carmen Sabalete/muyinteresante.com
