A ORIXE DAS PALABRAS

A ORIXE DAS PALABRAS: Ter a tixola polo mango

Algunha vez escoitastes a expresión ter a tixola polo mango? Este dito popular, profundamente arraigado na lingua española e galega, simboliza o control e a capacidade para dirixir situacións ao teu favor. Pero, cal é a verdadeira orixe desta frase e como chegou a representar o poder nas nosas conversacións diarias?

Para comprender o nacemento desta expresión, debemos remontarnos a épocas nas que a cociña era o corazón do fogar. En tempos antigos, a preparación de alimentos era unha tarefa fundamental, e quen manexaba a tixola asumía un papel de gran relevancia dentro do núcleo familiar. Nese contexto, a tixola representaba algo máis que un simple utensilio de cociña; era un símbolo de poder e control.

O mango da tixola permitía manexar os alimentos con destreza, evitando queimaduras e asegurando unha cocción adecuada. Quen tiña o control do mango, tiña nas súas mans o destino da comida, e por extensión, un poder simbólico dentro da familia. Esta imaxe trasladouse ao plano metafórico, representando a quen ten o dominio nunha situación ou a capacidade de decidir o rumbo dos acontecementos.

Ademais, este dito popularizouse en distintas rexións de fala hispana, adquirindo matices e variacións dependendo do contexto social e cultural. Desde as cociñas humildes ata os grandes banquetes, «ter a tixola polo mango» simbolizaba o poder de decisión e a habilidade de manexar os recursos de maneira eficaz.

Hoxe en día, «ter a tixola polo mango» utilízase para describir a alguén que ten o control absoluto sobre unha situación. Nun contexto laboral, podería aplicarse a un directivo con información crave nunha negociación, mentres que no ámbito persoal podería referirse a quen toma as decisións nunha relación ou un grupo social.

Este dito emprégase tamén en política, para sinalar a un líder con maioría parlamentaria ou un partido que domina o discurso público. En cada un destes casos, o mango da tixola simboliza o poder de decisión e a capacidade de influír nos resultados.

Por exemplo, nun consello de administración, aquel que posúe unha maior porcentaxe de accións ou información crucial sobre o mercado, ten a tixola polo mango. Do mesmo xeito, no ámbito familiar, o membro que controla as finanzas ou toma as decisións importantes, asume ese papel simbólico.

Hai expresións que comparten un significado similar ao de «ter a tixola polo mango»: Levar a voz cantante, cortar o bacallau, estar ao temón ou mandar máis que un xeneral!

FONTE: curioteca.allalas.com         Imaxe: media.licdn.com

A ORIXE DAS PALABRAS: Colocarlle, poñerlle ou colgarlle o sambenito a alguén

Obra de Goya onde representa a Inquisición / Goya/La Razón

Dentro das frases feitas ou modismos que caracterizan á nosa lingua, figura unha bastante coñecida, e que alberga tras de si unha escura historia: é a de "colocarlle, poñerlle ou colgarlle o sambenito a alguén". Esta expresión escóitase ou le en infinidade de ocasións, mesmo xa aparecía nas páxinas de Don Quixote da Mancha. Aínda que poida inducir a erro, esta frase non ten que ver con ningún santo chamado Benito (Bieito), aínda que si teña unha orixe relacionada coa relixión. A Real Academia Española (RAE) define "sambenito" como "capotillo ou escapulario que se poñía aos penitentes reconciliados polo tribunal eclesiástico da Inquisición", así como "letreiro que se poñía nas igrexas co nome e castigo dos penitenciados, e os sinais do seu castigo". Esta última definición vai dando pistas do significado deste modismo, e fainos saír de dúbidas as dúas últimas acepcións que se inclúen no dicionario para este concepto: "Descrédito que queda dunha acción", e "Difamación".

Durante os tempos da Inquisición, a aqueles penitentes que choraban polas súas culpas e que querían mostrar arrepentimento polos seus actos, tamén chamados sambenitados, ofrecíaselles unha vela e vestíaselles cunha especie de saco de la, que previamente era bendicido polo sacerdote, cura ou párroco pertinente. A esta peza chamábaselle "saco bendito", o que máis tarde derivou en "sambenito". No "Manual de Inquisidores", escrito por Nicolás Aymerich en 1378, a esta vestimenta descríbeselle como unha túnica formada por dous faldóns de tea, un por diante e outro por detrás en forma de escapulario, sobre a que ían cosidas dúas grandes cruces vermellas. A modo dun poncho, o sambenito que utilizaba a Inquisición española variaba segundo o delito e a sentenza de quen o vestía, pois os condenados á morte podían levalo con chamas e, ás veces, demos ou serpes, así como os reconciliados vestíano amarelo, con dúas cruces vermellas de san Andrés,

Os sambenitos, ademais de ser vestidos polos sambenitados, tamén se colgaban nas igrexas, a modo de recordatorio para os fieis das consecuencias da infamia e a herexía. Desta maneira, cando estas túnicas víanse deterioradas nos templos polo paso do tempo, eran substituídas por unhas mantetas cos nomes dos herexes gravados nelas. Uns lenzos de tea que traen consigo outro modismo, bastante relacionado co que estamos a comentar: "Tirar da manta" utilízase como ameaza de revelar algún asunto secreto, e que pode chegar a comprometer a terceiros. E non é a única frase relacionada coa de "colocar o sambenito", senón tamén a de "parvo de capirote", pois este cono que se poñen aínda hoxe os nazarenos na cabeza durante a Semana Santa tamén se lles poñía aos culpables. Neste caso, os capirotes non cubrían a cara, de maneira que o pobo puidese recoñecer a quen o vestía.

Unha vez entendido a orixe, a expresión non se utiliza hoxe como forma de castigo, senón que cando alguén colga a outra persoa un sambenito significa que ese alguén carga cunha culpa que non lle corresponde, que perdeu a reputación ou que foi desprezado por algunha deshonra. A RAE, no seu Dicionario panhispánico de dúbidas, menciona como exemplo unha frase de Rafael Mendizábal, na que escribe: "Eu era un deses estudantes aos que os profesores colgaban o sambenito de revoltoso". E matiza que "sambenito" se escribe "nunha soa palabra e con minúscula inicial. Non é correcta a grafía ’sanbenito’".

FONTE: Sofía Campos/larazon.es

A ORIXE DAS PALABRAS: FODER A MARRÁ

É común dicir a expresión ‘foder a marrá’ ou algunha das súas variantes (como ‘fodesuse a marrá’, ‘foderse a marrá’…) para facer referencia a algo que se amola/estraga. Por poñer un exemplo, estar nun lugar tranquilo e plácidamente e de súpeto chegar alguén de forma escandalosa e molestando: ‘Co tranquilos que estabamos e chega este a fodernos a marrá’.

Pero antes de explicar a orixe da expresión é conveniente coñecer o significado dos dous termos que a compoñen. Por unha banda o vocábulo ‘foder’, palabra amplamente coñecida que ademais de ser un vulgarismo para referirse ao acto sexual tamén se utiliza como sinónimo de amolar, danar, amolar, estragar, descompoñer, desfacer ou vulnerar.

Por outra banda, a ‘marrá’ á que alude a expresión, ao contrario do que algunhas persoas poidan pensar, non se refire á femia do marrán (porco) senón ao eixo da roda da nora tendo en conta que esa nora non é a que nos atopamos nunha feira ou parque de atraccións, senón o dispositivo composto de dúas rodas engranadas coa que, mediante recipientes, subíase a auga dos pozos).

O renxer desa engrenaxe ao virar lembraba en certa maneira ao gruñido do animal, por iso é polo que se utilizase ese termo, debido a que antigamente era moi común asignar a algo o nome cuxa onomatopea evocaba algunha cousa (por exemplo ‘follar’ provén de ‘fol’ debido a que o arfo do acto sexual lembraba ao resoplar dun fol utilizado para avivar o lume).

Por tanto, a orixe de ‘foder a marrá’ provén da acción de sabotear a nora a través de atrancarla con algún pau ou barra de ferro e mesmo botando area. Dese modo impedíase o xiro da mesma sendo un prexuízo para o propietario do pozo. Cabe destacar que algunhas fontes tamén apuntan á nora dos muíños e á disputa que había entre os campesiños que ían moer o trigo pola quenda en que lles tocaba: o que primeiro moía antes tiña a súa fariña e podía vendela, así que, nalgunhas ocasións, os outros agricultores trataban de sabotearlo fodendo/estragando a marrá

FONTE: Aldred López/20minutos.es

A ORIXE DAS PALABRAS: SUAR COMO UN PORCO

A frase “suar como un porco” é usada usualmente para referirse a alguén que está transpirando gran cantidade de suor, con todo, é coñecido que os porcos non súan debido a que non teñen glándulas sudoríparas, por iso tómbanse no lodo para manterse frescos. Sorprenderache saber entón, que esta coñecida frase non fai referencia ao animal no absoluto.

A referencia “suar como un porco” vén de Inglaterra e é a tradución directa de “sweating like pig”, con todo, esta non fai referencia ao animal, senón ao pig iron, que se traduce como arrabio, que é ferro fundido.

Os ingleses chamaron a este produto pig iron, xa que ao arrefriar o ferro en bruto cando se verte sobre moldes en forma de canles ramificados, que lembran a unha porca e os seus leitóns, aparecen pingas de auga condensada na súa superficie. Esa “sudoración” metálica era un sinal de que o ferro xa estaba o suficientemente frío como para manipulalo. 

Así que cada ves que uses esta frase estarás a falar dun mineral en proceso de arrefriado, non do animal.

FONTE: elsiglodetorreon.com.mx e muyinteresante.okdiario.com   Imaxes: fraseomania.blogspot.com, muyinteresante.okdiario.com e nairaland.com

A ORIXE DAS PALABRAS: LOITAR A CAPA E ESPADA

Quen loita “a capa e espada” faio con gran empeño, a brazo aberto e con todas as súas forzas, para lograr un obxectivo.

Esta frase popularízase durante o Século de Ouro español (séculos XVI e XVII) a través das chamadas “comedias de capa e espada” nas que certos nobres e cabaleiros loitan ou defenden intereses dese modo para dirimir conflitos esencialmente relacionados co amor e a honra.

A capa e espada era o modo en que loitaban os cabaleiros, leándose a capa ao brazo esquerdo para parar os golpes mentres manexaban a espada coa man dereita, ao contrario que os pícaros, que pelexaban a capotillo e puñal.

Esta maneira de loitar, con todo, é moito máis antiga. Entre outros a mencionan Cervantes (1547-1616) no Quixote e Montaigne (1533-1592) nos seus ensaios, escritos en 1580, quen di que os antigos romanos xa a practicaban. Hoxe usámola para describir a maneira resolta na que saímos en defensa dunha persoa ou situación.

Esta frase é sinónima da que nós empregamos: "loitar contra vento e marea".

FONTE: Charlie López/clarin.com     Imaxe: billiken.lat

A ORIXE DAS PALABRAS: A OLLO DE BO CUBEIRO

A ollo de bo cubeiro é unha frase que se utiliza para falar da acción de medir algo dunha forma imprecisa, sen a axuda de ningún tipo de peso ou medida.

Segundo diversas fontes, a orixe da expresión estaría relacionado co antigo oficio de cubeiro (persoa que, de forma artesanal, fabricaba as cubas nas que se almacenaba o viño.

A cuba era, ademais dun recipiente, unha medida de capacidade; e xa que non existía ou non se utilizaba no oficio do que falamos ningún tipo de dispositivo para a medición, a exactitude da capacidade da cuba dependía, por tanto, da pericia do fabricante (neste caso o cubeiro).

Por iso é polo que primeiro, no ámbito rural e logo a nivel xeral, comezásese a utilizar a expresión ​a ollo de bo cubeiro cada vez que alguén se refería ao feito de medir algo valéndose unicamente da percepción e da vista.

FONTE: ui1.es      Imaxe: fraseomania.blogspot.com

A ORIXE DAS PALABRAS: TIRAR A TOALLA

O significado da expresión “Tirar a toalla” é renderse ou abandonar un esforzo.

A orixe desta expresión provén do boxeo, un deporte que popularizouse a finais do século XIX e principios do XX. Nos combates, se un adestrador consideraba que o seu púxil non podía continuar, lanzaba unha toalla ao ring como sinal de rendición para evitar danos maiores ao seu loitador. Este xesto, visual e simbólico, transcendeu o ámbito deportivo e comezou a utilizarse noutros contextos, aplicándose a calquera situación na que alguén decide desistir.

A súa incorporación á linguaxe cotiá consolidouse na primeira metade do século XX, especialmente a través da prensa deportiva e as narracións de eventos de boxeo, o que permitiu que se estendera rapidamente a nivel popular.

FONTE: Luis Astor/mentoor.es/blog                       Imexe: empodera.cl

A ORIXE DAS PALABRAS: AO TUN TÚN!

Esta exclamación pode ser escoitada moi a miúdo en boca de calquera cidadán arxentino, sen importar a súa idade, sexo, relixión ou condición socioeconómica. Polo seu aspecto tan coloquial parece provir dos arrabaldes porteños ou de zonas rurais, e ata parece emparentarse con facer algo a ou andar aos tumbos. Pero nada de todo iso. Esta expresión, á que se apela para sinalar algo feito de apuro, sen previsión, sen tento, exhibe partida de nacemento hai séculos e moi lonxe das nosas terras.

A súa raíz parece ser latina (aínda que diversos entendidos na materia non validan a hipótese), e é probable que non variase no seu sentido orixinal e ata na súa dicción. Dise que os romanos antigos dicían Ad vultum tunn, que se traduciría "como vós o vexades", "segundo che pareza". Da mesma forma en que o facemos hoxe, na antiga Roma utilizábase na fala vulgar. O latinismo, transmitido boca a boca, acabaría denigrando no son que hoxe escoitamos, coa intención de describir algo que se fixo sen planificación nin coidado.

FONTE: themalbecpost.com