A ORIXE DAS PALABRAS

A ORIXE DAS PALABRAS: PASAR A NOITE EN BRANCO

Cando dicimos que alguén pasou a noite en branco, entendemos ben que estivo sen poder durmir por preocupacións, traballo ou por algunha doenza, etc. A todos pasounos, pero cal que a orixe destas expresións? por que dicimos que tivemos unha noite en branco ou que estivemos en branco? a súa orixe é moi antiga e ata ten un toque cabaleresco.

As expresións pasar a noite en branco ven dunha tradición medieval. Naquela época, os aspirantes a cabaleiros tiñan unha tradición moi especial que levaban a cabo a noite antes da súa cerimonia de nomeamento.

O futuro cabaleiro pasaba toda a noite sen durmir, velando as súas armas nunha igrexa ou capela. Non era só quedar esperto por quedar senón que tiña un propósito máis profundo e simbólico.

Era unha vixilia, un tempo dedicado á reflexión e oración, na que o futuro cabaleiro preparábase non só física senón espiritualmente para as responsabilidades que asumiría ao día seguinte.

Durante esta vixilia, os aspirantes adoitaban vestir túnicas brancas, de aí vén o de pasar a noite en branco. O branco simbolizaba a pureza e a seriedade do seu compromiso.

Hoxe usamos esta frase para describir calquera situación na que nos toca non pegar ollo durante toda a noite, sexa cal for o motivo.

FONTE: Georgina Figueras/lasexta.com                Imaxe: normacatalan-spanishteacher.com

A ORIXE DAS PALABRAS: DOURAR A PÍLULA

Dourar a pílula é preparar o camiño para dar unha mala noticia, dando rodeos para mitigar o dano que se vai a sufrir o receptor da mensaxe: "Basta de palabrerías; non fai falta que me doures a pílula para dicirme que xa non me queres". Pero tamén, adular a alguén para conseguir algo, é dicir facerlle a pelota: Rodolfo está a dourar a pílula ao xefe para conseguir unha subida de soldo".

Cando un pensa nunha pílula, imaxina esa cápsula pequena que contén medicamento para ser inxerido vía oral. Trátase dunha solución para enmascarar o mal sabor do fármaco, xa que ademais mestúrase cun excipiente, cuxa patente foi rexistrada en París en 1834 polo farmacéutico francés Mothes. Con todo, a pílula do modismo pouco ten que ver coa de Mothes.

Así pois, camuflar o mal sabor dunha medicina, recubríndoa dalgún sabor máis apetecible ou de pigmentos coloridos ou dourados, é un labor que os boticarios levan facendo desde hai varios séculos. A frase foise orixinando como unha especie de metáfora dese traballo farmacolóxico: ofrecer algo amargo, pero nun continente máis atractivo para poder ser inxerido.

O normal era mergullar as pílulas en concentrados doces que se mesturaban en sabor para que así absorbesen o mellor posible o concentrado doce. Despois secábano a lume lento ata que estes compoñentes doces producían unha capa que envolvía a estes compoñentes máis desagradables para o padal dos pacientes.

Por isto comezou a utilizarse esta expresión de maneira literal porque os boticarios o que facían era dourar a pílula para facela máis comestible.

FONTE: M. Sánchez/elmundo.es      Imaxe: María Isabel Sanchez/lmcipolletti.com

A ORIXE DAS PALABRAS: TER MÁIS ORGULLO QUE DON RODRIGO NA FORCA

“EXECUCION RODRIGO CALDERON NA PRAZA MAIOR DE MADRID”, Jesús Evaristo Casariego. MUSEO DE HISTORIA-Colección de GRAVADOS COLOREADOS / madriztaldiacomohoy.org

Don Rodrigo de Calderón deu os seus primeiros pasos en Madrid como paxe do marqués de Denia. O seu pai, un renomeado capitán que pelexou nas guerras de Italia, deixouno ao seu cargo con tan só 15 anos. A súa intelixencia fíxolle converterse moi pronto en home de confianza do marqués e, cando este último converteuse en duque de Lerma (ministro principal de Felipe III), Rodrigo elevou a súa posición ata o dun home de «primerísima categoría». Chegou a ser axuda de cámara do Rei, a vestir o hábito da Orde de Santiago e a ser secretario de Estado. Foi nomeado marqués de Sete Iglesias, primeiro, e conde da Oliva, despois. Xunto ao duque de Lerma e o conde de Lemos forxou unha alianza que chegou a acaparar toda a autoridade do Imperio Español.

Tanta que, antes mesmo da morte do Felipe III , espertou receos no sector da Corte contrario ao duque de Lerma. En concreto, don Rodrigo de Calderón converteuse en obxectivo do novo valido do rei Felipe IV, o conde duque de Oliveirais. A envexa pola inxente fortuna que amasou a través de abusos de poder e polo trato que exercían sobre o resto da nobreza foi o principio de todos os seus males. Xunto ao conde-duque aliouse o fillo de duque de Lerma , o duque de Uceda, e o confesor do Rei Luis de Aliaga.

A loita entre ambos os bandos foi realmente sanguinaria, mesturando o político co puramente persoal. En canto coroaron a Felipe IV, encerraron a Don Rodrigo 32 meses. Foi acusado de catro mortes e 244 abusos de poder. Nun auto do 7 de xaneiro de 1620 atribuíaselle matar a Francisco Xuara, un músico que tiña intencións coa súa esposa, e obter ilegalmente unha cédula exculpatoria do Rei; dar morte a un alguacil da Corte; matar a outros dous servidores do duque de Lerma; inducir a un médico para que envenenara á raíña dona Margarida de Austria; e, o máis curioso, de usar «feitizos» para gañarse as simpatías do Rei.

Con estes cargos na súa contra sometéuselle á tortura do poldro para que «confesase». Nun primeiro interrogarorio tendérono sobre o poldro e estiráronlle os brazos ata descoxuntarllos. No segundo atáronlle as coxas impedindo a circulación do sangue cun terrible sufrimento. No terceiro, sobre o poldro, tamén, botáronlle a través dun embude varios xerros de auga pola boca. Don Rodrigo, só confesou ordenar matar o músico. Do resto só dixo que eran calumnias.

O procedemento deixou lisiado durante meses ao reo que volveu aos calabozos antes de que se executase a súa pena de morte. Ese día chegou o 21 de outubro de 1620. Despois de pasar toda a noite rezando, foi conducido polas rúas de Madrid cara á Praza Maior. Polo camiño, as burlas e as coplas que lle escribiron polo seu escándalo, tornáronse en mágoa.

Torpe, pero cunha gran enteireza e orgullo, subiu ao cadalso con axuda do cura que o confesaba. Saudou e bicou ao verdugo ao que chegou a dicir: Cumpre coa túa obrigación. Este pediulle perdón polo que ía facer e dispúxose a cortarlle o pescozo. Non!, berroulle ao verdugo. Por aí non. Son nobre e teño dereito a que me degoles por diante, non por detrás, díxolle. Alzou a cabeza e o frío metal bañou o patíbulo de sangue. Algunhas lendas din que nese mesmo instante berrou o nome de Xesucristo. O silencio, contan, tomou a Praza Maior, e o orgullo do marques de Sete Iglesias quedou para sempre na memoria dos madrileños.

Ten máis orgullo que don Rodrigo na forca popularizouse como refrán a pesar de que non morreu aforcado, senón degolado, co que usualmente pondérase a actitude de quen, aínda nas circunstancias máis adversas, mantén inquebrantable a súa altivez.

FONTE: Adrián Delgado/abc.es

A ORIXE DAS PALABRAS: POR SE AS MOSCAS

Como ben saberedes, a expresión por se as moscas é utilizada de forma coloquial para advertir que se vai a facer algo (ou deixar de facer) en previsión dalgunha imprevisible consecuencia. Algúns exemplos práctico serían dicir ‘vou coller o paraugas, por se as moscas’ en lugar de ‘vou coller o paraugas por se chove’; ‘eu de ti non iría, por se as moscas’ no canto de ‘eu de ti non iría, por se as moscas’. A locución ‘polo si ou polo non’ é sinónima de ‘por se acaso’ e pódense utilizar tanto unha como a outra.

A orixe da expresión xurdiu do costume de cubrir os alimentos e bebidas con algún tipo de pano ou algo que os tapase (cando non existían as neveiras e gardábanse nas despensas), para impedir que as moscas se pousasen sobre iso e estragásese, ademais de evitar contraer algunha enfermidade, nos tempos nos que se tiña o convencemento de que a maioría de infeccións e enfermidades eran transmitidas polos insectos.

Ese acto de cubrir a comida (por se as moscas) é o que orixinou a expresión, pero, curiosamente, corre polas redes sociais unha segunda explicación que xurdiu dunha antiga lenda de finais do século XIII, pero que ten unha gran cantidade de incongruencias e contradicións históricas, polo que é imposible que a expresión xurdise dese feito.

Dita lenda explica que, no ano 1287, a poboación de Xirona foi atacada por unha tropa de soldados enviados desde Francia polo duque de Borgoña, Felipe II (aquí xa  empeza a fallar a historia, xa que este personaxe naceu máis de medio século despois desta data). Segundo estes relatos, os borgoñones, durante o asedio, profanaron a tumba de San Narciso (patrón da poboación), ante a crenza de que no sepulcro escondíanse valiosos tesouros e ao abrilo saíron de alí centenares de moscas que atacaron aos soldados, facéndoos fuxir e enfermar da peste.

As tropas francesas (que non borgoñonas) si que tentaron cercar a cidade de Xirona, pero isto ocorreu no ano 1285 e baixo as ordes do rei Felipe III de Francia (non Felipe II de Borgoña) dentro da campaña coñecida como ’Cruzada contra a Coroa de Aragón’, promovida polo papa Martin IV contra o rei aragonés Pedro III ’o Grande’). Sábese que numerosos soldados enfermaron de peste (houbo unha pandemia en Europa naquela época), pero nada tivo que ver niso unhas moscas e moito menos polo feito de que saísen da tumba profanada de San Narciso.

Foi moitos séculos despois cando se vinculou (non se sabe quen e por que) a lenda das moscas da tumba de San Narciso coa locución, posiblemente porque no XVIII empezou a representarse ao santo, nalgunhas imaxes, rodeado deste insecto, pero en realidade nada ten que ver esta historia coa expresión.

FONTE: Alfred López/20minutos.es    Imaxe: mentoor.es

A ORIXE DAS PALABRAS: QUE CHE DEAN MORCILLAS

Posiblemente nalgunha ocasión, cando alguén vos amola, resultado molesto ou desesperante, utilizariades a expresión ‘que che dean morcillas’ con ánimo de resolver categórica e bruscamente a conversación e/ou librarvos desa persoa.

Pero, cal é a procedencia desta expresión? Antigamente a rabia ou hidrofobia era unha enfermidade moi contaxiosa (propiciada pola insalubridade de rúas e augas) e amplamente estendida nalgunhas cidades por animais abandonados (sobre todo cans vagabundos, aínda que algunhas fontes indican que tamén se daban casos nos gatos) chegando en ocasións a converterse nunha perigosa epidemia de saúde pública.

Como método para a súa erradicación dábase para comer a eses animais rueiros unhas morcillas, as cales contiñan estricnina no seu interior (un potente e mortal veleno) e desta maneira tentábase eliminalos co fin de controlar a transmisión da enfermidade.

Este procedemento desapiadado cos devanditos animais deu paso a finais do século XIX, tanto en Madrid como noutras cidades, á creación das canceiras e á profesión de laceiro, que era o que se ocupaba de capturar aos cans rueiros e confinalos, acabando así coa mortal práctica da morcilla.

Que che dean morcilla é unha locución que ten múltiples sinónimos como que che dean por saco, que te fodan, que te folda un peixe, vaite fritir morcilla/espárragos, vaite á porra (ou a outro sitio máis escatológico) … está visto que o repertorio do noso idioma ten unha vasta amplitude de formas para que podamos librarnos dos nosos semellantes.

FONTE: Alfred López/20minutos.es    Imacxe: horchataypalomitas.wordpress.com

A ORIXE DAS PALABRAS: DAR CABAZAS A ALGUÉN

Dar cabazas é dicirlle a alguén que por moito que te ame, non debe facerse ilusións contigo, porque ese amor non é correspondido. Na antigüidade asociábase literalmente a un xerro de auga fría para a paixón amorosa.

A interpretación actual xa estaba vixente na antiga Grecia e ten que ver coa química, xa que entón críase que comer cabaza contribuía a eliminar o desexo: é dicir, era un anafrodisíaco, o contrario do froito da paixón. Tamén hai indicios do seu consumo na India e o antigo Exipto, con idénticos fins.

Esta crenza continuou na Idade Media, mesmo dentro dos conventos, onde se empregaban rosarios de pebidas de cabaza para afastar os pensamentos pecaminosos de frades e monxas. De feito, esas pebidas tamén se mascaban, como apoio para o cumprimento do voto de castidade. Co paso dos séculos, a expresión saíuse do terreo exclusivo do pasional e estendeuse a deixar á xente coas ganas en competencias, aventuras e peticións de todo tipo.

Non se coñece a orixe desta hortaliza, aínda que se cre que a cabaza é orixinaria da India. O seu cultivo estaba arraigado en Oriente Medio en tempos de Moisés cara ao século XIV a.C. Do mesmo xeito, tamén se sabe que a consumían os cidadáns no Antigo Exipto.

Volvendo ao terreo amoroso, o de dar cabazas ten exemplos literais. Nas zonas rurais estilábase en séculos pasados que un mozo pretendente dunha moza do pobo era convidado a comer a casa dela. Se a moza ofrecíalle lume para acender o seu puro, era sinal de aceptación deses amores. Pola contra, se lle servía un prato de cabaza, non había máis que falar: o pretendente levantábase e íase.

Outros pobos asociaron a cabaza á xente de pouca intelixencia. De feito, hai un dito popular respecto diso: “Deixa ao necio en baleiro, cal cabaza xunto ao río”.

FONTE: E.R.A./heraldo.es     Imaxe: espanholsim.com

A ORIXE DAS PALABRAS: CACO

Hércules mata a Cacus (1545) de Hans Sebald Beham [Iconotheca Valvasoriana]

Cando falamos coloquialmente de alguén demasiado amigo dos bens alleos, é dicir, dun ladrón, podemos usar a palabra caco, termo que calquera de nós coñece e utilizou máis dunha vez.

Esta palabra agacha unha fermosa historia. Temos que ir buscar a explicación ás narracións clásicas da mitoloxía romana, onde se conta a peripecia do xigante Caco (do latino Cacus), fillo de Vulcano, quen morreu a mans de Hércules, logo de roubarlle parte do seu gando. Segundo o mito, Hércules atopábase coas súas reses preto da cova onde moraba Caco (no monte Aventino, do Lacio), un lugar pouco acolledor, xa que da súa entrada penduraban adoito as cabezas das vítimas devoradas polo xigante. Hércules quedou durmido, e Caco aproveitou daquela para roubarlle varios animais, que levou para a cova arrastrándoos polo rabo, mirando por que as pegadas non o delatasen.

Cando o heroe acordou, decatouse do roubo e, logo de moito buscar por eles, alertado polos brados das bestas, dirixiuse á covacha do xigante, quen xa bloqueara a entrada cun pedrolo. Pero, como é sabido, para un heroe non hai impedimentos, e Hércules (quen segundo a mitoloxía posuía unha forza tal que era quen de levar a cabo as tarefas que ningún ser humano podía facer) lonxe de conformarse, teimou en asaltar o tobo, arrincando a parte superior da montaña, como quen lle tira a rolla a unha botella; polo orificio, comezaron a saír as laparadas e o fume que deitaba Caco pola boca, tentando evitar desesperadamente que Hércules entrase.

O heroe, cada vez máis enfurecido, respondeu arrincando árbores e rochas, grandes coma pedras de muíño e, deste xeito, coa imaxe dun volcán en plena erupción, Hércules conseguiu acceder á gorida e acabou co xigante.

A lenda de Caco quedou recollida en diversas obras e representacións artísticas do Renacemento, tanto que o xigante chegou a identificarse como o patrón dos ladróns mentres que o roubo foi descrito literariamente como “a ciencia de Caco”, de onde o uso coloquial deste substantivo na lingua de hoxe.

FONTE: portaldaspalabras.gal

A ORIXE DAS PALABRAS: FACERSE O SUECO

O dito popular “facerse o sueco” fai referencia a unha persoa que tenta facerse o descoidado para que pareza que algo non ten que ver con el. Desentenderse, finxir que non entende.

Un exemplo diso sería cando un vai camiñando pola rúa e atópase con alguén a quen non quere ver e faise o descoidado, esa persoa estaríase a facer o sueco. Outra opción sería cando nunha conversación alúdese a un feito que fai referencia a algún dos presentes e iste fai coma se a cousa non fóra con el.

Segundo algúns autores, a orixe faría referencia á forma en que actuaban os mariñeiros suecos ao atracar nos nosos portos, onde non podían entender o que se lles dicía xa que descoñecían a nosa lingua. É dicir, que viría por imitación a eses mariñeiros, facendo que non entenden do que se lles fala e tendo así relación coa expresión “facer oídos de mercador”, cuxo significado sería o mesmo que a expresión “facerse o sueco”.

Con todo, a pesar da referencia ao xentilicio do país escandinavo, o certo é que, probablemente, a súa orixe nada ten que ver cos habitantes de Suecia, senón máis ben cos zocos, si, cun tipo de calzado. E preguntarasche, por que? Pois ben, en realidade, a palabra sueco á que fai referencia o dito, proviría do vocábulo latino soccus, que é como se chama o tipo de calzado que utilizaban os cómicos nas representacións de teatro cómicas na antiga Roma, e en contraposición do coturno, o zapato que utilizaban os actores que representaban dramas. Esta é a tese que defende o lexicógrafo José María Iribarren no seu libro O porqué dos ditos. Da palabra soccus deriva a palabra zoquete, que segundo a RAG , e entre outras acepcións, significa “Persoa de pouco entendemento ou disposición”. Isto significaría que o que se fai o sueco faríase  curto  entendedor e por tanto tería sentido como explicación do dito.

FONTE: allianz-assistance.es/blog    Imaxe: escribirbienyclaro.com