SABÍAS QUE...

SABÍAS QUE... O FUSO HORARIO

O étimo de fuso atopámolo no latín fusus,-i e o seu uso estaba ligado ás Parcas, as fiandeiras mitolóxicas que tecían os fíos do destino dos mortais igual ca as Horas, como vén ao caso, eran orixinalmente as personificacións ou deusas da orde da natureza e das estacións.

No Dicionario da Academia (RAG) o termo fuso defínese como un instrumento, xeralmente de madeira, de forma arredondada e alongada, que se estreita nas puntas e que serve para fiar facéndoo virar por un dos extremos de maneira que retorce a febra. Trátase do fuso de fiar, e da súa forma partiu a motivación da frase nominal fuso horario, coa que nos referimos a cada unha das vinte e catro partes en que se divide a superficie terrestre para establecer a hora común a todos os puntos nela situados.

Se pensamos a Terra como unha esfera na que marcamos 24 liñas imaxinarias (os meridianos) que, pasando polos Polos de Norte a Sur, “dividen” o noso planeta en anacos semellantes aos cuarteiróns dunha laranxa, estaremos visualizando os fusos horarios. Entre eles hai unha separación de 15 graos e unha hora de tempo. A liña de referencia ou meridiano 0 estableceuse a finais do século XIX e pasa sobre o antigo observatorio de Greenwich en Londres.

Os fusos horarios defínense a partir de Greenwich e do UTC (Tempo Universal Coordinado), que se calcula segundo a media ponderada dos reloxos atómicos distribuídos por diferentes observatorios de todo o mundo e sincronízase co tempo medio da localidade inglesa. Se cruzamos un fuso horario en dirección Leste, hai que sumar unha hora e se o facemos en sentido inverso, hai que restala.

Desde a conferencia de Washington de finais do XIX, a Península Ibérica, o mesmo ca Francia e o Reino Unido, situouse no fuso horario occidental, cunha hora menos ca no de Greenwich; mais en 1942, a ditadura franquista nun xesto de simpatía con Hitler impuxo o adianto dunha hora, o mesmo ca os nazis fixeron con territorios ocupados coma Francia, e desde aquela permanecemos nese fuso horario. Segundo algúns expertos isto provoca un desaxuste importante nos nosos hábitos de comida, traballo, sono e lecer. Quizais chegou o momento de cambialo?

FONTE: portaldaspalabras.gal

SABÍAS QUE... O RÍO MÁIS PROFUNDO DO MUNDO?

O río Congo (no pasado tamén coñecido como río Zaire) é o río máis grande da África central. Cos seus 4.380 km é o segundo río máis longo de África, só superado polo Nilo. O río e os seus afluentes percorren o segundo bosque tropical máis importante do mundo, logo do Amazonas. No río atópanse máis de 4.000 illas.

Flúe en direccións N, O e SO a través de catro países (Zambia, República Democrática do Congo, República do Congo e Angola) ata desaguar no océano Atlántico

O río dá nome a dous estados, a República Democrática do Congo e a República do Congo e ao antigo reino do Congo. Entre 1971 e 1997 o goberno do entón Zaire deulle o nome de río Zaire.

O Congo tamén é o segundo río máis caudaloso do mundo despois do Amazonas, cuns 41.300 m³/s, e o máis profundo do mundo, con zonas de ata 230 m aproximadamente.

Case a totalidade do Congo é navegable (agás 250 km), e en unión dos ferrocarrís, boa parte do comercio de África central pasa ao longo del.

SABIAS QUE... O SOL NON DEBERÍA BRILLAR!

O Sol non debería brillar: está demasiado frío. Non está o bastante quente para detonar o proceso polo que o Sol obtén a súa enerxía… Entón, como o consegue? É a cuántica a que o fai brillar. E non só grazas a un fenómeno, senón ao combo de dous.

Neste vídeo explícannolo!

QuantumFracture

SABÍAS QUE...Por que o polo norte magnético non coincide co polo norte xeográfico?

Unha aurora boreal fórmase cando un escintileo solar resulta atraído polo campo magnético terrestre cara ao Polo norte / BARCROFT MEDIA (GATTY)

A razón é que o polo norte xeográfico é un punto fixo e o punto norte magnético é un punto que se despraza co tempo. Isto é así porque o polo norte xeográfico é a posición na que coinciden todos os meridianos e o eixo de rotación terrestre. Trátase dun punto físico que podemos fixar nun mapa. Con todo, o polo norte magnético é o punto por onde entran as liñas do campo magnético terrestre e ese non está sempre no mesmo sitio. Na actualidade atópase a entre 1.600 e 1.800 quilómetros do polo xeográfico.

Como sabes, a Terra está en continua rotación e o causante do campo magnético terrestre é o núcleo do planeta. Este núcleo ten dous partes, unha sólida, aínda que con temperaturas extremas de máis de 5.000 graos, e que é a parte interna, e outra parte, externa, que está composta por metal fundido que vira ao redor do núcleo interno sólido. Estes xiros provocan unha serie de correntes eléctricas. Como o paso dunha corrente eléctrica xera un campo magnético, o que fai este núcleo coas súas correntes eléctricas continuas é facer da Terra nunha pura dinamo.

O campo magnético terrestre flúe saíndo polo polo sur xeográfico e entrando polo polo norte xeográfico. Isto é o que fai que funcionen os compases. Sabemos que apuntan ao norte xeográfico, pero isto é porque realmente están a apuntar ao polo sur magnético, xa que están investidos. O norte xeográfico coincide co sur magnético e o norte magnético co sur xeográfico

Pero como che dicía ao comezo, o campo magnético terrestre cambia. Ao longo do últimos cinco millóns de anos parece ser que se investiu unhas vinte veces. A última foi hai aproximadamente 700.000 anos, aínda que durante un tempo pensouse que ese investimento ocorría cada 200.000-300.000 anos. O que non sabemos é por que se producen eses investimentos que están perfectamente probadas grazas á análise das rochas ferromagnéticas, que son como un libro no que podemos ler onde estiveron os polos magnéticos no pasado. Ademais de saber que hai 700.000 anos investiuse o polo magnético da Terra, sabemos que tamén varía a localización exacta dos polos magnéticos. De feito, agora o polo sur magnético está aproximadamente por Canadá, pero está a derivar cara a Siberia.

Que exista ese campo magnético do que che falo é moi bo para nós porque nos protexe da avalancha de partículas que chegan do exterior, xa que funciona como unha especie de escudo que para a radiación exterior. Como esas partículas veñen cargadas con carga eléctrica, son desviadas polo campo magnético da Terra e fíxanse a el. E, por exemplo, o choque desas partículas co campo magnético é o que provoca as auroras boreais.

O lóxico é que volva investirse, pero non sabemos cando e nin sequera se ocorrerá. Pero si é moi importante estar sempre pendentes do campo magnético porque agora toda a navegación espacial baséase precisamente nel. Se non é así, se non contamos con información continua e exacta da localización dos polos magnéticos e ocorre un erro nesa localización, ese erro pode magnificarse nas tecnoloxías de localización das que che falo e que son imprescindibles para o transporte.

FONTE: Mercedes Feriche Fernández-Castanys/elpais.com/ciencia

SABÍAS QUE... POR QUE A NOITE É ESCURA?

Un ceo de noite e sen Lúa é negro, pero está infestado de estrelas / elpais.com

Os cartógrafos da Idade Media e ata o Renacemento europeo utilizaban toda unha serie de monstros mariños para representar os territorios inexplorados. Sirenas, serpes xigantes e criaturas de todo tipo eran o aviso para navegantes. Máis aló é perigoso, alertaban. As criaturas míticas simplemente enchían o espazo que o descoñecido deixaba nos mapas.

As fronteiras, sobre todo en ciencia, sempre xeran máis preguntas que respostas. Hai que explicar onde están, por que están aí e sobre todo que pode haber máis aló. Na nosa contorna cultural, os nosos antepasados subiron aos barcos para que os mapas fósense aos poucos sacudindo os monstros. Grazas á exploración do mundo, as criaturas terribles saíron dos mapas, pero continuaron habitando desde a imaxinación humana os fondos mariños e as noites escuras, sostendo así o lucro dos programas de misterio.

Quedemos na noite. Por que a noite é escura? A pregunta non é tan banal como puidese parecer nunha primeira impresión e a súa resposta, que non é sinxela en absoluto, encerra en si un dos maiores descubrimentos da cosmología moderna.

Un ceo de noite e sen Lúa é negro, pero está infestado de estrelas, isto claro se tes a sorte de poder escapar da contaminación lumínica das cidades. Imaxinemos que estamos no medio dun bosque, un bosque denso, pode ser incluso unha selva. Alá onde miremos só haberá troncos, salvo se facémolo cara arriba (ou abaixo) que é onde non hai árbores e teremos a posibilidade de atoparnos co ceo (ou o chan). Podemos facer o mesmo exercicio cunha piscina en China ou unha praia do Mediterráneo no verán, onde os flotadores, as toallas e as persoas cubrirán todas as liñas de visión. De novo, salvo se miramos cara arriba.

Volvamos ao ceo, se traducimos as árbores do bosque a estrelas e se o ceo é infinito, con estrelas aquí e alá, mires onde mires, o teu ollo acabarase atopando coa luz dalgunha. Non debería ser escuro, todo o ceo de noite debería ser brillante, tanto como a superficie do Sol. Pero non o é, Por que?

O problema acosou a Kepler, o famoso astrónomo, como unha pantasma. A solución á escuridade da noite tiña que estar en que as estrelas só deben existir ata unha certa distancia, máis aló non debería haber nada. Así, Kepler trasladou ao espazo o problema do descoñecido nos mapas. Aquí xacen dragóns, pensou, establecendo límites, fronteiras, un territorio do máis aló, pero esta vez nun espazo onde non se pode navegar. Obviamente, isto é unha solución moi pobre ao problema, xa que expón unha serie de preguntas de difícil solución. Por que habería estrelas só a unha certa distancia? Por que non máis aló? E, se non hai estrelas, non hai nada?

Cando Newton apareceu no mundo, tamén se expuxo a cuestión da escuridade do ceo nocturno, e introduciu o infinito como resposta. Argumentaría que as estrelas deberían estar dispersas aleatoriamente nun universo infinito. Se non fose así, a forza gravitatoria en calquera número finito de estrelas provocaría que caesen todas xuntas e o universo converteríase nun chapapote xigante. Como isto non ocorreu, a conclusión lóxica é que o universo era infinito, estático e eterno. Imos, un pouco, como divos pero sen fillos. Pero entón, polo argumento do bosque, o ceo non sería escuro.

Estamos de novo na casa de saída e o enigma pasaría á historia da ciencia como o paradoxo de Olbers, en honra do astrónomo amateur alemán de comezos do século XIX que puxo nome ao absurdo dos ceos escuros nun universo infinito que sempre estivo e estará aí. Heinrich Olbers tentou resolver o seu propio paradoxo argumentando que a luz debía absorberse desde as estrelas afastadas ata que chega ata nós, polo que non a veriamos. O que non tivo en conta é que a luz erradiaríase e chegaríanos igual, non se leu a Herschel.

É tan bonito, desde o meu punto de vista, preguntarse por que se fai a luz como facerse a pregunta contraria: Por que se hai a escuridade? E non deixa de ser dalgún modo irónico que a primeira persoa que deu cunha resposta convincente ao dilema foi un escritor de contos de terror, o noso querido Poe. Edgar Allan Poe, que ademais de escribir ben era un apaixonado da astronomía, propuxo a verdadeira solución científica ao problema, ao suxerir que o universo non é o suficientemente vello para enchelo todo de luz.

Así que a solución á escuridade da noite atópase en dous conceptos que poden parecer obvios dado o coñecemento actual, pero que supuxeron toda unha revolución para a ciencia. A construción dun aparello de coñecemento que houbo de armar a partir de evidencias e probas que se foron acumulando durante anos revelou que a luz viaxa a velocidade finita e que o universo ten unha idade, que non estivo aí sempre.

Aínda que a solución ao problema suxeriuna unha persoa que non se dedicaba á ciencia, o difícil, o verdadeiramente importante é probar que isto é así. E iso é máis complicado. Isto é o que moitos, dalgún modo, non entenden. En ciencia non basta con propoñer unha solución a un problema, senón que hai que probar que a solución non falla e que outras solucións non funcionan. Para continuar coa analoxía dos dragóns, hai que subirse a un barco, enchelo de provisións e navegar cara ao descoñecido. Neste caso, apuntando telescopios, desenvolvendo moitas leis e probas físicas.

O universo poida que sexa infinito, pero a luz viaxando a unha velocidade finita non tivo tempo de chegar desde a última esquina do universo ata nós. A ciencia probou que Poe tiña razón e a parte observable do universo, aquela desde a que nos chega a luz desde o Big Bang, contén demasiadas poucas estrelas para encher a noite de luz. Polo menos desa que vemos coa sensibilidade que temos nos ollos, lembremos que hai outras luces, pero a esas, cos nosos ollos, somos simple e sinxelamente cegos.

FONTE: Eva Villaver/elpais.com/ciencia

SABÍAS QUE... As cebras son negras con raias brancas ou brancas con raias negras?

As típicas franxas negras e brancas converten ás cebras nun dos animais máis distintivos e facilmente recoñecibles do continente africano. Pero máis aló do seu inconfundible aspecto, estas curmáns irmás dos cabalos esconden moitas outras curiosidades.

As cebras son negras con raias brancas. A razón hai que buscala na embrioloxía. Resulta que os embrións de cebra están repletos de melanina que perden segundo avanza o desenvolvemento da xestación. Se afeitásemos completamente a unha cebra, descubririamos que é completamente negra, custaría recoñecela.

Do mesmo xeito que as impresións dixitais son únicas en cada persoa, non hai dúas cebras co mesmo patrón de raias. O matemático Alan Touring desenvolveu unha teoría que explicaba a singularidade dalgúns deses debuxos que se repiten na natureza, entre eles o do as raias das cebras. Recentemente, a súa metodoloxía serviu tamén para desvelar os segredos das impresións dixitais humanas.

Que son fai unha cebra? Algúns poderedes pensar que, debido ao seu parecido co cabalo, relinchan como os seus irmáns equinos. Con todo, nada máis lonxe da realidade. As cebras braman, co que as súas vocalizaciones parécense máis ás dun burro ou calquera outro ungulado, como a cabra montés. Emiten unha ampla gama de ruídos, aínda que a maioría das vocalizaciones aseméllanse a ladridos ou bufidos. Ás veces son sons agudos, parecidos aos chillidos dun porco, mentres que noutras ocasións son máis graves, parecidos aos maullidos dos gatos. Unha ampla gama de ruídos que poden responder tamén a diversas razóns, como poden ser chamadas de alerta ou rituais de apareamiento.

As cebras teñen unha vista excelente. Como a maioría dos ungulados, teñen os ollos aos lados da cabeza, o que lle proporciona un amplo campo de visión. Ademais, teñen visión nocturna, aínda que non tan avanzada como a dos seus depredadores. Tamén contan con excelente sentido do oído. E, do mesmo xeito que os cabalos e outros ungulados, poden virar as orellas en case calquera dirección.

Teñen unha dixestión rápida, aínda que pouco eficiente. A dixestión da cebra leva a cabo no cego, unha parte do intestino onde compostos complexos como a celulosa son influenciados por bacterias simbióticas. A dixestión cecal é menos eficiente para dixerir pastos que a dixestión de ruminantes, pero compénsano inxerindo máis forraxe que os ruminantes. Así pois, como a forraxe pasa máis rapidamente a través do cego, a dixestión da cebra é máis rápida que, por exemplo, a dun ñu.  Por tanto, a pesar de que as cebras son menos eficientes que os ñus na extracción de proteínas dos seus alimentos, poden extraer máis cantidade de nutrientes dos pastos de baixa calidade debido á súa maior velocidade de dixestión e asimilación.

A pel resistente das cebras axúdalles a combater aos parasitos. As cebras son un polo de atracción para parasitos como garrapatas, moscas, e vermes nematodos e cestodos. Con todo, son particularmente resistentes a eles grazas á súa pel grosa e o seu patrón único de raias. Ademais, resisten moi ben as altas temperaturas, polo que poden habitar áreas onde os parasitos non poden sobrevivir. Aínda por riba, manteñen unha relación de cooperación con distintas especies de aves que lles axudan a desparasitarse. Algúns científicos sosteñen que as raias da cebra evolucionaron para evitar a picadura dos tábanos. De feito, hai probas de que as raias da cebra interrompen o patrón horizontal de luz polarizada reflectida nas superficies escuras que normalmente atrae aos tábanos. Isto faría que a pelame raiada da cebra fose menos atractivo para estes insectos que a pelame de cor marrón monocromático dun cabalo.

Poden durmir de pé. As cebras dormen unhas 7 horas ao día, pero de cando en cando son consecutivas, xa que deste xeito quedarían expostas aos depredadores. Por regra xeral, dormen de pé durante o día e tombadas durante a noite. Durmir ergueitas permítelles estar alerta en caso de perigo. Deitarse, doutra banda, axúdalles a alcanzar a fase REM e conseguir un soño máis profundo e eficiente.

Os dentes das cebras están perfectamente adaptados para o pastoreo. As cebras teñen uns dentes incisivos incriblemente resistentes que utilizan para triturar e masticar os pastos. A súa dentadura está perfectamente adaptada para descompoñer a vexetación dura, como herbas e arbustos, que conforman a maior parte da súa dieta. Os incisivos tamén lles serven para arrincar a cortiza das árbores e, ocasionalmente, para defenderse dos depredadores.

FONTE: Sergi Alcalde/nationalgeographic.com.es   Imaxe: istock/nationalgeographic.com.es

SABÍAS QUE... O FIGO NON É UN UNHA FROITA!

Aínda que adoitamos considerar ao figo como unha froita, en realidade non o é. O figo é unha infrutescencia, é dicir, un conxunto de pequenas flores e sementes contidas dentro dun talo bulboso. Cada figo consta de centos de aquenios, o que significa que cada vez que comes un figo, en realidade estás a comer varias froitas á vez. A carne ao redor do aquenio (a parte suave e deliciosa que máis gozamos) é un froito accesorio. Este detalle sorprendente revela unha das historias de coevolución máis fascinantes da natureza: a relación simbiótica entre os figos e as avespas dos figos, que resulta fundamental para a súa reprodución.

Dentro do figo hai unha pequena cavidade conectada ao exterior por unha diminuta abertura chamada ostíolo. A través deste espazo entra a avespa reina, que poliniza as flores internas mentres deposita os seus ovos. No proceso, a raíña perde as súas ás e antenas, e ao final do seu ciclo, morre dentro do higo, sendo dixerida por leste e proporcionando nutrientes.

FONTE: Jodi Prió/elnacional.cat/es

SABÍAS QUE...Partículas que se moven máis rápido ca luz

Os telescopios do Observatorio Paranal, en Antofagasta, Chile, operado pola European Southern Observatory / Sofía Yanjarí

Imaxinemos por un momento un parrulo. Quero un patorrulo vivo e nun estanque tranquilo. E non, non vos preocupedes que non vou facer unha desas famosas aproximacións da física como a da vaca esférica. Aquí só necesito os detalles que se esconden nesa imaxe bucólica dun estanque nun día sen vento cun pequeno parrulo, desprazándose e lonxe do horror que o rápido movemento da auga tróuxonos ultimamente.

Quedemos aí por un momento para fixarnos no que hai ao redor do parrulo: unhas pequenas ondas, máis próximas unhas a outras na dirección do movemento. Non se parecen ás que se forman cando tiramos unha pedra no estanque, non son circulares. De maneira intuitiva, entendemos que acompañan o movemento do parrulo, que forman un cono de movemento, relacionado co seu desprazamento. Un triángulo cuxo ángulo se pecha a medida que aumentamos a velocidade.

Sempre que un obxecto, sigamos co parrulo, móvese nun medio, por exemplo a auga, máis rápido que a velocidade á que se poden desprazar as ondas nese medio, xera unha perturbación en forma de onda de choque. É fácil explicalo de maneira intuitiva co parrulo porque todos vimos algún movéndose na auga. O movemento dun barco tamén me serve para visualizar o que se coñece como choque de proa. Cun avión ocorre o mesmo, o medio en que se propaga a perturbación é o aire e neste caso xéranse ondas de son. O avión desprázase máis rápido que o son no medio e xera unha onda de choque; sería o equivalente ás ondas de auga que se acumulan por diante da peituga do parrulo. Se o avión adianta no seu desprazamento a esa onda de choque que lle precede rompe a barreira do son, viría acompañado do famoso estrondo e estariamos a falar entón dun avión supersónico.

E agora imos a pola luz, porque como dixo o dramaturgo ruso Antón Chéjov: “Se tes un rifle colgando da parede na primeira escena da obra, iste deberá ser disparado no último acto”. Colgamos o rifle no título, así que hai que disparar: se agora o que se move é unha partícula a alta velocidade —por exemplo, un protón— e facémola moverse en auga ou na atmosfera terrestre máis rápido que a velocidade da propagación da luz nese medio, xera, tamén, unha onda de choque. Igual que o parrulo. Entón, a partícula cargada emite un certo tipo de radiación que se coñece como Cherenkov, en honra do seu descubridor, o físico Pavel Cherenkov. 

Pero, un momento, antes de que veñan con que, segundo a teoría da relatividade de Einstein, nada pode moverse máis rápido que a velocidade da luz, respiren. A esa frase fáltalle algo. O límite de velocidade inviolable para a física é o da luz no baleiro e só as partículas sen masa poden alcanzala. Fóra do baleiro, ou sexa nun medio, a velocidade da luz pódese alcanzar, e mesmo se pode superar. É posible ir máis rápido que a velocidade da luz porque a luz cando se move a través dun medio, xa sexa auga, aire, prisma ou plástico, viaxa máis amodo, retárdase. Por iso prodúcense os arcos da vella.

A radiación Cherenkov aparece cando unha partícula cargada móvese nun medio máis rápido que a velocidade da luz. E, do mesmo xeito que no caso do parrulo, pódese entender que no seu movemento emite un cono de radiación cuxo ángulo de apertura depende da velocidade. Se se pode medir o ángulo pódese determinar a velocidade da partícula que xerou a súa emisión. Nisto está a base dos detectores de radiación Cherenkov.

Esa emisión azul característica da auga que rodea os reactores nucleares é radiación Cherenkov e é precisamente radiación Cherenkov a que emiten as fervenzas de partículas que se xeran na parte alta da atmosfera por eventos enerxéticos producidos en aceleradores de partículas cósmicos. Si, o universo é capaz de acelerar partículas por centos de veces a enerxía que se lles pode dar no acelerador de partículas máis potente que construímos na Terra, o Gran Colisionador de Hadrones na Organización Europea para a Investigación Nuclear.

FONTE: Eva Villaver/elpais.com/ciencia